چرا كه او اشاره اى به سند خود تا مولّف كتاب نمى كند ، مگر آن كه تصوّر كنيم كه وى در پايان الايضاح مشيخه اى همانند مشيخه التهذيب آورده بوده كه به جهت نقص نسخه به دست ما نرسيده است .
اشاره روشن قاضى نعمان به نقل احاديث از كتاب هاى پيشين ، راهى مطمئن براى بازسازى آن كتاب هاست . البتّه همين بهره را از سلسله اسناد احاديث كتاب هايى مانند الكافى مى توان بُرد ، امّا بيشتر با «ظّن» و «گمان» هرچند كه در بسيارى موارد اين گمان ها قرينِ يقين خواهد بود .
كتاب هايى كه قاضى نعمان به نقل از آنها پرداخته ، پيش و بيش از آن كه مورد توجّه يك فقيه و محدّث اسماعيلى ـ كه براى نخستين بار به تدوين فقه براى اسماعيليان مى پردازد ـ باشد ، مورد توجّه و بهره ورى محدّثان و فقيهان امامى بوده است . نوشتار پيش رو ، حاصل درنگ و تأمّلى است در برخى از مهم ترين منابع قاضى نعمان در تأليف الايضاح . ترتيب كتاب ها ، بر اساس تقدّم زمانى تأليف آنهاست .
1 . كتاب القضايا ( عبيداللّه بن ابى رافع )
عبيداللّه بن ابى رافع ، دستيار و كاتب رسمى اميرمؤمنان عليه السلام بود و پس از شهادت آن حضرت ، كاتب امام حسن مجتبى عليه السلام باقى ماند . ۱
وى ۲ كتابى با نام كتاب السنن و الاحكام و القضايا داشته است . ۳ شيخ طوسى از آن با عنوان « كتاب قضايا اميرالمؤمنين » ياد مى كند كه بايد بابِ واپسين همان كتاب باشد . ۴ بنا به اشاره نجاشى ، اين كتاب به گونه « مبوّب » روايت مى شده است . ۵
قاضى نعمان رواياتى از اين كتاب با سند زير نقل مى كند :
على بن حسن بن حسين على بن قاسم كندى محمّد بن عبداللّه ( كذا ، صحيح : عبيداللّه ) بن على بن ابى رافع أبيه جدّه على عليه السلام . ۶
البتّه اين سلسله سند ، بدين شكل ، دچار اشتباه و اسقاط است كه در كتاب هاى ديگر نيز سابقه دارد ، و آن خلط عبيداللّه بن على بن ابى رافع با عمويش ، به سبب نام مشترك ، است . ۷
در مواردى ، قاضى نعمان به واسطه كتب محمّد بن سلام بن سيّار كوفى از كتاب القضايا ، بدون
1.ر . ك : ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۴۷ ـ ۴۹ .
2.نجاشى او را با نام « على بن ابى رافع » معرّفى مى كند . براى نقد نوشته نجاشى ، ر . ك : ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۵۱ ـ ۵۳ .
3.نجاشى اين كتاب را به پدر وى ( ابورافع ) نسبت داده است . براى نقد گفته نجاشى ، ر . ك : همان ، ص ۴۷ و۵۰ .
4.ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۵۱ .
5.فهرست أسماء مصنّفى الشيعة ، ص ۶ .
6.الايضاح ، ص ۱۶۶ و ۱۹۴ . در سلسه سند ص ۱۹۴ دو افتادگى هست كه مى بايد با مطابقت با سلسله سند ص ۱۶۶ تصحيح و تكميل شود .
7.ر . ك : ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۵۲ ـ ۵۳ .
