3 . كتاب المسائل (محمّد بن مسلم) ۱
محمّد بن مسلم ثقفى (م150ق) فقيهى سرشناس و از برجسته ترين راويان شيعى حديث بود . او از امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام روايت مى كند . ۲ وى كتابى با نام اربعمائة مسألة فى ابواب الحلال و الحرام داشته است . ۳
قاضى نعمان از اين كتاب با عنوان « المسائل » ياد كرده و رواياتى را به سند زير از آن نقل نموده است :
حسين بن على بن حسن ابراهيم بن سليمان اسماعيل علاء بن رزين محمّد بن مسلم محمّد باقر عليه السلام . ۴
مدرسى طباطبايى كتاب اربعمائة مسألة را همان متنى دانسته است كه در الخصال صدوق آمده است . ۵ در متن منقول در الخصال ، ابو بصير و محمّد بن مسلم از امام صادق عليه السلام و آن حضرت از پدرانش تا اميرمؤمنان عليه السلام روايت مى كنند . ۶ امّا متن مذكور درالخصال ، كتاب اربعمائة مسألة نمى تواند باشد ، چرا كه متن مذكور به شيوه پرسش و پاسخ ـ كه شيوه كتاب هاى « مسائل » بوده است ـ نيست ؛ افزون بر آن كه متن مذكور به موضوع « حلال و حرام » مربوط نمى شود . از سوى ديگر ، به دو دليل مى توان گفت كه كتابى كه قاضى نعمان از آن با عنوان « مسائل » ياد كرده ، همان اربعمائة مسألة است : نخست آن كه همگى متن هاى منقول از اين كتاب در الايضاح به شيوه « پرسش و پاسخ » و در موضوع « حلال و حرام » است ، و ديگر آن كه نجاشى « علاء بن رزين » را راوى كتاب اربعمائة مسألة از محمّد بن مسلم معرّفى مى كند . ۷ سند روايات منقول در الايضاح نيز چنين است .
4 . كتاب المسائل ( محمّد بن قيس بجلى )
محمّد بن قيس بجلى كوفى (م151ق) از امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام روايت مى كند . ۸ وى صاحب كتابى با نام المسائل است . ۹
قاضى نعمان رواياتى از اين كتاب به سند زير نقل مى كند :
احمد بن حسين عبّاد بن يعقوب عبيد بن محمّد بن قيس أبيه جعفر صادق عليه السلام . ۱۰
1.درباره كتاب هاى « مسائل » محدّثان قديم شيعه ، ر . ك : « كتب مسائل در نگارش هاى حديثى با تأكيد بر مسائل على بن جعفر » .
2.ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۴۰۹ ـ ۴۱۰ .
3.همان ، ص ۴۱۰ .
4.الايضاح ، ص ۸۸ ، ۱۱۸ ( ۲ روايت ) ، ۱۲۵ ، ۱۲۸ ، ۱۴۴ ، ۱۵۵ .
5.ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۴۱۰ .
6.الخصال ، ص ۶۱۰ ـ ۶۱۱ .
7.فهرست أسماء مصنّفى الشيعة ، ص ۳۲۴ .
8.ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۴۱۰ ـ ۴۱۱ .
9.همان ، ص ۴۱۲ .
10.الايضاح ، ص ۱۷۹ ( ۲ روايت ) .
