1. قرائات در متون روايى شيعه

با آن كه سه تن از معروف ترين قاريان هفت گانه را شيعه دانسته اند، ^۱ تا پيش از شيخ طوسى نقل قرائات مشهور كم اهميت ترين بخش در روايات تفسيرى شيعه به شمار آمده است. متون و مراجع شيعه و سنى به بسيارى از امامان شيعه در برخى آيات قرآن، قرائتى خاص، و حتى گاه به برخى از ايشان چون امام صادق عليه السلام مصحفى خاص هم نسبت داده اند. ^۲ برخى از اين قرائات را اصحاب ائمه نقل نكرده اند، بلكه ناقل آنها عمدتا نويسندگان كتب تفسير و قرائات چون طبرى، زمخشرى، ابن خالويه، ابوعمرو دانى، و ابن جَزَرى بوده اند. مجموعه اى از اين قرائات خاص ائمه عليهم السلام ـ كه در مراجع و متون تفسيرى شيعه و اهل سنت آمده است ـ به همت مجيب الرفيعى در قرائات أهل البيت القرآنية گردآورى شده كه به نظر بسيار ناقص مى نمايد. ^۳ ماير بر ـ اَشِر هم در مقاله اى مفصّل اغلب روايات شيعى در متون حديثى كهن اماميه تا عصر كلينى را گرد آورده است كه به اختلاف در نحوه قرائت يا كتابت آيه اى از قرآن بنابر رأى ائمه اشاره دارند؛ ^۴ گو اين كه بسيارى از اين موارد را مى توان شأن نزول آيه يا توضيحات تفسيرى منقول از ائمه دانست.
هرچه از نخستين سده هاى پس از عصر غيبت به اين سو مى آييم، مفسران شيعه كمتر به نقل قرائات خاص اهل بيت عليه السلام مى پردازند و در عوض حجم منقولات قرائتى از قاريان مشهور يا حتى شاذ بيشتر و بيشتر مى شود. در قديم ترين متون مدوّن تفسيرى شيعه ـ كه همگى پيش از دوره شيخ طوسى فراهم آمده اند ـ اشارات فراوانى به نحوه قرائت خاص ائمه در برخى آيات قرآن مى يابيم. برخى از اين موارد به آياتى مربوط مى شوند كه قرائت منقول، تفاوت معنايى بزرگى ايجاد مى كنند؛ مثلاً «كنتم خير ائمة» به جاى «خير امة» ^۵ يا «بلّغ ما أنزل اليك ^۶ [فى علىّ]». ^۷ در التبيان، نخستين تفسير كامل شيعه ـ كه به دست شيخ طوسى در قرن پنجم فراهم آمده است ـ، باز هم مواردى از نقل اختلافات قرائات را مى يابيم؛ با اين تفاوت كه اولاً اين نقل ها همراه با نقل قرائات متداول هفت گانه