6 ـ 2 . چكيده مفاد احاديث و حاصل بحث
مفاد روشن يا حاصل تدبّر در دستجات احاديث بالا را مى توان در موارد ذيل خلاصه نمود:
يك. هر آنچه در امم پيشين گذشت، در اين امّت نيز وقوع خواهد يافت.
دو. هر آنچه را كه امم پيشين دنبال نمودند و يا انجام دادند، اين امّت نيز پى مى گيرند و انجام مى دهند.
سه. گونه هاى حوادث و رفتارها و نظاير شخصيت هايى كه در امم پيشين پيدا شده بود، در اين امّت نيز پديدار خواهد شد.
چهار. به كارگيرى تركيب هاى كنايى متعدّدى براى تأكيد و تنصيص بر اين كه مشابه تمامى قضايا و حوادث و رفتارها و گونه هاى دستجات و شخصيّت هايى كه در امم گذشته پديد آمده بود، در اين امّت نيز پديد خواهد آمد.
پنج. در عين تأكيد و تنصيص بر مفاد بند چهار، به نقاط تمايز امّت ها خصوصا امّت اسلامى يا به امور و شؤون متفاوت آنان توجّه مى دهد. مانند اين كه امّت موسى عليه السلام به 71 فرقه تقسيم شدند، و امّت مسيح عليه السلام به 72 فرقه تقسيم شدند، و اين امّت به 73 فرقه تقسيم خواهند شد؛ يا در اين امّت عالمانى پيدا مى شوند كه شبيه تحريف گران معنوى كتاب از امم پيشين هستند، نه شبيه تحريف گران لفظى آن.
شش. نظر به اين كه قضيّه «تشابه امم» امرى مورد تأييد و تأكيد آيات ياد شده قرآن و عقل است؛ و نيز با توجّه به ضرورت بهره گيرى از عنصر خرد در درايت احاديث و فهم درست متون كتاب و سنّت، مى توان گفت: گرچه مفاد احاديث و آيات ياد شده عموميت و فراگيرى مسئله تشابه امم است، نسبت به كلّيه قضايا و حوادث و رفتارها و گونه هاى دستجات و شخصيّت هايى كه در امم گذشته وجود داشتند.
اما اين كلّيت و عموم ناظر به اصول قضايا و حوادث و كلّيات امور مربوط به امّت ها است؛ اعمّ از شؤون دينى، اخلاقى، سياسى، اجتماعى و مانند اينها؛ نه در مسائل ريز و تفاصيل جزئى؛ زيرا پاره اى از امور و حوادث از ويژگى هاى مربوط به اقوام و ملل مختلف و يا از مختصّات هر زمان است، و به لحاظ دگرگونى هاى زمانه و تحوّلات و تطوّرات مربوط به جوامع بشرى قابليت تكرار و تحقّق در زمان يا اقوام ديگر را ندارد.
به علاوه، عقل و وجدان خصوصيتى براى امور جزئى و مسائل ريز مربوط به اقوام و امم از چشم انداز مسئله تشابه امم نمى بيند.
علاّمه مجلسى با انعقاد بابى به عنوان «افتراق الامّة بعد النبي صلى الله عليه و آله ... و أنّه يجرى فيهم ما جرى في غيرهم من الامم...» در تفسير آيه: «سُنَّةَ اللَّهِ فِى الَّذِينَ خَلَوْاْ مِن قَبْلُ وَ لَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلاً» مى گويد:
سنة اللّه تعالى طريقته و عادته الجارية المستمرة، و هي جارية في الآخرين كما جرت في
