نجاشى علوم آغازين را نزد پدرش، على بن احمد، فرا گرفت و براى تكميل معلومات و كسب تخصص در دانش رجال به سفر پرداخت. به تصريح خود وى، در زمان ابن جندى ـ كه از اساتيد او بود ـ رسما به صف مشايخ حديثى پيوست. ۱ نجاشى در اين زمان بيست و چهار سال بيش نداشت. ۲
نجاشى در هفتاد و هشت سال عمر خويش فقط پنج اثر تأليف نمود ۳ كه به نظر مى رسد كتاب فهرست آخرين و زمانبرترين تأليف وى بوده است؛ زيرا از شواهد و قراين مذكور در كتاب چنين برمى آيد كه نگارش آن در زمان حيات سيد مرتضى شروع شده ۴ و بعد از در گذشت او (436ق) نيز همچنان ادامه داشته است. ۵
گرچه رسالت اصلى كتاب هاى فهرست، فهرست نمودن آثار و مؤلَّفات نويسندگان است، اما از آن جا كه فهرست نجاشى علاوه بر آن، داراى فوايد رجالى فراوان و متنوع، اعم از جرح و تعديل، نسب شناسى، تعيين طبقه نويسندگان و ... است، به «رجال النجاشى» نيز نامبردار شده است.
فهرست نجاشى مشتمل بر دو جزء و در بردارنده نام و آثار بيش از 1270 مؤلف از مؤلفان شيعه و يا كسانى است كه براى شيعه كتاب نگاشته اند.
وى در مقدمه كتابش، انگيزه خود را پاسخ به اعتراض گروهى از مخالفان شيعه دانسته كه مدعى بودند شيعه سابقه علمى و تأليف آثار ندارد. ۶
بنابر قراين موجود، نجاشى به فاصله اندكى بعد از تدوين الفهرست و الرجال شيخ طوسى تدوين كتاب خود را آغاز نمود. ۷ بنابراين، با فرض اطلاع نجاشى از الفهرست شيخ، بررسى و شناخت انگيزه او از تدوين فهرست ديگر، ضرورى مى نمايد. نجاشى در اين باره، در مقدمه كتاب خود، اشاره به ناكافى بودن و كامل نبودن فهرست هاى پيشين كرده است. ۸ برخى بر آن اند كه نجاشى در فهرست خود به آثار رجالى شيخ طوسى نظر داشته و گاه مطلبى بر آنها افزوده و گاه با نظر شيخ به مخالفت پرداخته است. ۹
اين مقاله درصدد است تا روش نجاشى را در بيان وضعيت رجالى اشخاص و ارزيابى آثار آنان به دست دهد و در اين مسير، با پيش نهادن فرضياتى چند، به پيش مى رود؛ مانند اين كه تخصص و تمركز نجاشى را در علم رجال بايد تابع محيط و موقعيت او در بغداد (مركز سياسى، علمى و فرهنگى آن زمان)، اساتيد و دوستان خبره او در علم رجال و ويژه گرايى نامبرده در اين علم دانست. نيز اين كه نجاشى در شناساندن ضعيفان و آثار ساختگى و ضعيف از سيره و روش دوست و استاد خود، ابن غضايرى، پيروى كرده است.
1.رجال النجاشى، ص۸۵.
2.پژوهشى در تاريخ حديث شيعه، ص ۴۳۰ ـ ۴۳۳.
3.رجال النجاشى، ص۱۰۱.
4.همان، ص۳.
5.همان، ص۲۷۰.
6.الفوائد الرجالية، ج۲، ص۴۶.
7.رجال النجاشى، ص۳.
8.الفوائد الرجالية، ج۲، ص۴۷؛ علم الحديث و دراية الحديث، ص۵ .
