عجيب مى نمايند.
به سراغ تراجم و منابع رجالى برويم. هم چنان كه در بالا گذشت، اين گونه منابع به دلايل روش شناختى، به تعاملى جداگانه نيازمندند؛ چرا كه اعتبار نقل هاى رجالى، به همان اندازه محل مناقشه است كه وثاقت روايات و نقل هاى فقهى اوليه. بر اساس منابع رجالى، عبدالرزاق در هجده سالگى در درس هاى عالم مكى، ابن جُريج (م150ق) به هنگام سفر وى به يمن، احتمالاً در سال 144 هجرى شركت مى كرده است. ^۱ گفته شده كه مَعمَر بن راشد (م153ق) مهم ترين استاد عبدالرزاق بوده است. او ـ كه اصالتا بصرى بود ـ بعدها در صنعا، زادگاه عبدالرزاق رحل اقامت افكند. عبدالرزاق مدت هفت تا هشت سال، احتمالاً از سال 145 تا زمان مرگ مَعمَر در 153 هجرى، نزد او تحصيل مى كرد. ^۲ سفيان ثورى كوفى (م161ق) در سال 149 ق، در يمن بوده است ^۳ و عالم مكى سفيان بن عُيَنية (م198ق) در سال هاى 150 و 152 ق، آنجا بوده است. ^۴ بسيار محتمل است كه عبدالرزاق بخش اصلى مطالبى را كه از اين راويان نقل مى كند، در اين مدت دريافت كرده باشد. با اين حساب، اطلاعات موجود در منابع رجالى درباره اساتيد عبدالرزاق، با يافته هاى ما از خود المُصَنَّف در باب مهم ترين منابع كار وى تطبيق مى كند.
اين نكته مهم را بر اين همه بايد افزود كه اين چهار تن، يعنى مهم ترين اساتيد عبدالرزاق را در شمار نخستين مؤلفان آثار مشابه از همان نوع [:مُصَنَّف]، دانسته اند. آنها در تدوين مُصَنَّف، پيشگام بوده اند. نقل است كه ابن جرُيج، احتمالاً يكى از اولين مصنَّف نگاران، اثرى به نام كتاب السنن داشته؛ ثورى الجامع الكبير و الجامع الصغير؛ و ابن عُيَنية، كتاب الجوامع فى السنن و الأبواب نوشته است. ^۵ تا آن جا كه من مى دانم، نامى براى كتاب هاى مَعمَر در منابع تراجم و رجال نيامده است. ظاهرا تمام اين آثار از دست رفته اند، اما روشن است كه [اين آثار] حتما منابعى بوده اند كه عبدالرزاق المُصَنَّف خود را با استفاده از آنها گرد آورده است. اين كه مؤلف كتاب الجامع ـ كه به پيوست المُصَنَّف آمده ـ نه خود