مُصَنَّف عبدالرزّاق صنعانى - صفحه 111

او گاهى اوقات آشكارا بر مراجع پيشين اتكا مى كند. رده بندى مراجع او بر اساس فراوانى استناد به آنها به شرح زير است:
1. صحابه (15 درصد)، 2. قرآن (10 درصد)، 3. پيامبر (5 درصد)، 4. روايات مجهول (3 درصد)، و 5 . معاصران عطاء (5/1 درصد). ۱ در ادامه، من صرفا به بررسى تفصيلى تر دو مورد از اين «مآخذ فقهى» مى پردازم كه عطاء بعضا از آن ياد مى كند: صحابه و پيامبر.

صحابه

ابتدا مسئله اى ريخت شناسانه به ذهنم خطور مى كند: نقل قول هاى عطاء از صحابه در «پاسخ»ها )responsa( به گونه اى قاعده مند، فاقد إسناد و بسيار كوتاه اند. در برخى موارد، اين مطالب صرفا ارجاعاتى اند مبتنى بر ارتباط شخصى با فرد مذكور يا آگاهى دقيق ترى از روايتى درباره او. از طرف ديگر، در سبك «املا» )dicta( روايات بلندترند و گاه حتى أسانيد هم پديدار مى شوند.
در ميان صحابه، عطاء بيش از همه از ابن عباس نقل قول مى كند. گاه به صراحت مى گويد سخنى را از او شنيده است و گاهى اوقات نه. در خصوص اعتبار نقل هاى عطاء از ابن عباس بايد به نكات زير توجه داشت:
1. در «پاسخ»هاى عطاء، ارجاع به ابن عباس بسيار نادر است (كمى بيش از 2 درصد) و آنها، در اين سبك، عمدتا ارزش مؤيد دارند؛ يعنى صرفا در تأييد نظر عطاء اقامه مى شوند، بى آن كه مستقلاً ارزشى داشته باشند. بديهى است كه قاعدتا عطاء بر آن نبوده است تا با استناد به مرجعيت ابن عباس يا هر صحابى ديگر، به ديدگاه هاى فقهى خود اعتبارى فزون تر بخشد.
2. اگر چه در بيشتر موارد، عطاء مستقيما از ابن عباس نقل قول مى كند و حتى گاهى اوقات تعبير «سمعت» به كار مى برد، در برخى موارد هم ارجاعات غيرمستقيم از او دارد. ۲
3. در برخى روايات، عطاء به ابن عباس ارجاع مى دهد، اما نه براى تأييد، بلكه براى اين كه مخالفتش را [با قول او] بيان كند. ۳
هيچ يك از اين موارد، شيوه هاى معمول براى دروغ پردازان نيست كه ادعاى سماع از استاد بزرگى را داشته و ديدگاه هاى خود را به او منسوب ساخته اند.
4. با آن كه بيشتر نقل هاى عطاء از ابن عباس متضمن «املاء»هاى فقهى ساده اند، روايات معدودى هم با سبك و محتواى كاملاً متفاوت در دست است. من آنها را «داستان» (قصص) مى نامم. در اين موارد، عطاء به عنوان شاگرد ابن عباس ظاهر مى شود. ۴ معيارهاى نقد متنى متوجه

1.مبناى محاسبه، حجم روايات بررسى شده بوده است.

2.ر. ك: المُصَنَّف، ج۶ ، ش۱۱۰۷۶.

3.همان، ش۱۱۷۴۷. براى رأى ابن عباس، ر. ك: ش۱۱۷۶۷ ـ ۱۱۷۶۹.

4.همان، ج۷، ش۱۴۰۲۱ ـ ۱۴۰۲۲.

صفحه از 120