و ديگر آن جا كه شيخ ديدار خود از قبر عثمان بن سعيد، نايب امام زمان عليه السلام را گزارش مى كند:
قال محمّد بن الحسن، مصنف هذا الكتاب رأيت قبره فى الموضع الذى ذكره و كان نبى فى وجهه حافظ ... و هو الى يومنا هذا، و ذلك سنة سبع و اربعين و اربعمائه. ۱
مكان و شهرى كه شيخ اين كتاب را نگارش نموده، به احتمال زياد، بغداد بوده است؛ چرا كه از يك سو هجرت شيخ از بغداد به نجف را در سال 448ق، ذكر كرده اند. ۲ از سوى ديگر، خود شيخ در گزارش ديدار مرقد عثمان بن سعيد ـ كه پيش تر ذكر شد ـ به سال ورودش به بغداد اشاره كرده، ولى از خروج خويش صحبتى نكرده است؛ در صورتى كه با توجه به اهميت هجرت شيخ به نجف ـ كه پس از مرارت هاى بسيار وى در بغداد ۳ انجام شد ـ حتما شيخ آن را ذكر مى كرد:
فكنا ندخل اليه و نزوره مشاهدة و كذلك من وقت دخولى الى بغداد و هى سنة ثمان و اربعمأة. ۴
5 ـ 1. اهميت و ارزش كتاب
سخن شيخ آقابزرگ تهرانى در معرفى اين كتاب ـ كه در مقدمه آن آمده و در روى صفحه اول برخى چاپ هاى آن نيز چاپ شده است ـ به خوبى گوياى ارزش اين تأليف شيخ طوسى است:
يتضمن هذا الكتاب اقوى الحجج و البراهين العقلية على وجود الامام الثانى عشر ... و يدفع الكتاب شبه المخالفين و المعاندين الذين ينكرون وجوده أوظهوره بحيث يزول معه الريب. ۵
ولى اهميت و ارزش اين كتاب را آن گاه مى توان دريافت كه تأملى كوتاه در آثار پيش از شيخ طوسى داشته باشيم.
توضيح مطلب اين كه تا پيش از شيخ الطائفه كتاب هاى نوشته شده در موضوع غيبت حضرت مهدى عليه السلام بيشتر يا صبغه روايى دارند، يا تنها به بحث هاى عقلى پرداخته اند؛ مثلاً دو اثر الغيبة ابن ابى زينب نعمانى و كمال (الكمال) الدين شيخ صدوق شامل روايات غيبت اند كه مؤلفان اين دو آنها را در ابواب و موضوعات مختلف دسته بندى كرده اند. نيز در الفصول العشرة فى الغيبة شيخ مفيد و چهار رساله كوتاه وى و نيز المقنع سيد مرتضى ـ كه هردو استاد شيخ طوسى بوده اند ـ تنها مباحث عقلى (كلامى) ارائه شده است، ولى در الغيبة شيخ طوسى شاهديم كه به هر دو جهت توجه شده و در كنار مباحث عقلى روايات متعددى نيز ذكر شده است. از اين رو، مى توان الغيبة شيخ طوسى را جامع مباحث عقلى و نقلى در موضوع غيبت دانست؛ چيزى كه تا زمان كمتر سابقه داشته است؛ اگر نگوييم بى سابقه بوده است.
1.همان، ص۲۱۸.
2.الطوسى شيخ الطائفة، ص۳۸؛ هزاره شيخ طوسى، ص۱۵. در صفحه ۱۷ همين كتاب سال ۴۴۷ نيز ذكر شده است.
3.ر. ك: هزاره شيخ طوسى، ص۱۵.
4.الغيبة، ص۲۱۷.
5.همان، ص۹ (مقدمه).
