از دايره حلال بيرون رفت و خارج از كادر زوجيت يا ملك يمين رابطه جنسى داشت، عفيف نخواهد بود. بدين ترتيب، اگر كسى در امور جنسى در دايره حلال حتى دست به افراط بزند، باز عفيف است؛ حال آن كه اگر كسى خارج از اين دايره حتى براى يك بار دست به آميزش جنسى بزند، عفيف نخواهد بود. عفت در اين معنا با حفظ فرج ـ كه در قرآن كريم نشانه مؤمنان قلمداد شده ـ يكى است. به همين سبب، در تعريف حفظ فرج گفته اند: «التعفف عن الحرام و عن الزنا» يا بازايستادن از حرام. ^۱
بنابراين، گرچه اين فضايل در فرهنگ دينى ما به كار رفته است، ليكن كاربست و دامنه معنايى آنها با معناى يونانى آن متفاوت است.
چهار. روان شناسى اين فضايل با نفس شناسى اسلامى متفاوت است. اين فضايل بر اساس قواى سه گانه نفس استوار است، حال آن كه از منظر اسلامى، نفس انسانى از دو عنصر تشكيل شده است كه در آيات مختلف به آنها اشاره شده است. مرور آياتى كه نحوه خلقت انسان را بازمى گويد، ما را از بحث بيشتر بى نياز مى سازد. از منظر اين آيات، انسان موجودى است سرشته از گل خشكيده «صَلْصَـلٍ كَالْفَخَّارِ»^۲ يا گل بدبوى خشكيده «مِن صَلْصَـلٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ»^۳ و روح الهى. ^۴ بدين ترتيب، انسان موجودى دوگانه است كه ريشه در خاك و سر در افلاك دارد و از خاك برآمده و به آسمان درپيوسته است. بر اساس اين دوگانگى سرشتى، وى دو قوه اصلى دارد و بر اساس آنها نيز دو نوع فضايل و رذائل در وجود او سرشته شده است كه به عنوان فجور و تقوا از آن نام برده شده است. به تعبير ديگر، همه فضايل انسانى، تحت عنوان تقوا قرار مى گيرد و همه رذائل نام فجور را بر خود دارد. ^۵ اين دوگانگى نفس در روايات دينى نيز مصدر و منبع تقسيم بندى فضايل و رذائل شده است، براى مثال، حديث معروف «جنود عقل و جهل» بر بنياد اين دو گانگى استوار است. سخن كوتاه، اين انسان شناسى با انسان شناسى افلاطونى متفاوت است و در نتيجه، نحوه تحديد و تقسيم فضايل و رذائل نيز به تبع آن متفاوت خواهد بود.

نتيجه

با توجه به نكات چهارگانه فوق، به نظر مى رسد كه اين حديث، بيش از آن كه بيانگر ديدگاه قرآنى درباره فضايل باشد، بازگوى نگرش يونانى در باب فضايل است كه كوشش شده تا بر آن جامه حديثى پوشانده شود و به معصوم نسبت داده شود. برساختن حديث به دلايل مختلف از جمله دلايلى علمى از اين دست، بى سابقه نيست؛ براى مثال، كسانى كوشيده اند كه نظريه حد وسط ارسطويى را در قالب