و مراجع معنوى، مى يافتند. عشق ورزيدن به خداى متكلمان ممكن نبود. ^۱
به طور خلاصه، فقها و متكلمان به دليل ماهيت رشته تخصصى خود، تعالى و بعد خداوند را مورد تأكيد قرار مى دهند. برخلاف آنان مراجع معنوى همان گونه كه خداوند در قرآن و حديث خود را توصيف كرده است، از او سخن مى گويند و بر نزديكى او نسبت به همه مخلوقات اذعان دارند. از آن جا كه خداوندِ قرآن عمدتا خداوندِ رحمت و همدردى و خداوندِ صميميت و دل مشغولى است، مراجع معنوى بر بعد شخصى رابطه خدا و انسان تأكيد مى كنند. آنان بر نزديكى و حلول خداوند پاى مى فشارند و غالبا آيات قرآنى مانند آيات زير را به ما يادآور مى شوند:
1. «فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» (سوره بقره، آيه 115).
2. «هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ» (سوره حديد، آيه 4).
3. «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنسَـنَ وَ نَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ» (سوره ق، آيه 16).
از آن جا كه حيطه شريعت در اصل حيطه عمل است، به امور بيرونى و ظاهرى كه قوانين پادشاهى در دوردست ها بر آن حاكم است، مى پردازد. كلام جدلى و عقلانى است و بيشتر دل مشغول صفات الهى يك خداى متعالى است، نه ابعاد انسانى رابطه با خدايى كه حال در جهان است. قرآن و حديث بذرهايى را كه شريعت و كلام از آن روييدند، فراهم كرده اند، لكن توجهى كه بعدها مراجع معنوى به تمامى ابعاد روح مبذول كردند، نيز ريشه در قرآن و حديث دارد. ادبيات عبادى، اين گستره درونى و باطنى را به شيوه اى كاملاً عملى مورد خطاب قرار مى دهد و مى كوشد كه روح را مطابق با الگوهاى وحيانى شكل دهد. ^۲
مطمئنا تعارض ميان تصور تعالى خداوند و تصور حلول او، بيشتر از تعارض ميان درك همزمان رحمت و غضب او نيست. خداوند، خود را در ظهورات مختلفى آشكار مى كند و مقتضاى اين ظهورات مختلف، ادراكات عقلى و پاسخ هاى روان شناختى متفاوت است. انسان نمى تواند در مورد «سبوح» كه از هر شى ء قابل تصور متعالى تر است و «قريب» كه نزديك تر از رگ گردن است، يكسان بيانديشد.