همچنين نمى توان در مورد رحمن و رئوف و رحيم از يك سو و «منتقم» و «شديدالعقاب» از سوى ديگر، حس يكسانى داشت. پاسخ هاى انسانى به تجليات الهى در قرآن، هنگامى كه نهادينه و نظام مند شد، هريك برخى از صفات الهى را مورد تأكيد قرار داد. يك پاسخ را فقه ناميدند، ديگرى را كلام، ديگرى را تصوف و مانند آن. تمامى اين نقطه نظرها در نمايندگان بزرگ اسلام و نيز در قرآن و روح پيامبر، يك جا جمع شده اند. اما در صدر اسلام جدا كردن اين خطوط مختلف از يكديگر مشكل است، چرا كه نهادهاى نمايان گر هريك از آنان، هنوز به وجود نيامده بود. اما به راحتى مى توان متوجه شد كه برخى از نمودهاى اسلام نخستين به فلان جهت خاص تمايل ]بيشترى] دارند. مشخصه اصلى ادبيات عبادى، مانند صحيفه اين است كه كيفيت شخصى رابطه خداوند با بندگانش و عشق فراگير او را مورد تأكيد قرار دهد.

تفوق رحمت خداوند

برخى از مسلمانان متجدد و بسيارى از محققان غربى قرآن را با عينك فقها و متكلمان مطالعه كرده اند. در نتيجه آنان خدايى را مشاهده كرده اند كه يك فرمانده جدى و عادل است و تنها دغدغه خاطر او اين است كه بندگانش را چنان شكل دهد كه شريعت او را پيروى كنند. آنان اين واقعيت را ناديده مى گيرند كه عملاً تمامى سوره هاى قرآن با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَـنِ الرَّحِيمِ» آغاز مى شوند و قرآن برخى از اسماء خداوند مانند رحمانيت، رحيميت، مهربانى، بخشش، بخشايش و محبت را حدود ده برابر بيش از اسمائى مانند غضب و شدت ذكر مى كند. تصويرى از خداوند كه در قرآن غالب است، تصوير خداوندى است كه عميقا دل مشغول خوشبختى مخلوقات خويش است و اگر بندگان به درگاه او توبه كنند و حاكميت و برترى او را بپذيرند، تقريبا براى عفو هر گناهى آماده است.
فرد عابد در مواجهه با حقيقت رحمت و غضب، خواهان يكى از آن دو است و براى اجتناب از ديگرى هرچه مى تواند انجام مى دهد. اين يك مضمون مكرر در ادبيات عبادى به طور عام و در صحيفه به طور خاص است. پيامبر در دعاى مشهور خود الگويى براى اين موضوع ارائه داده است: «از خشم تو به خشنودى تو و از عذاب تو به بخشايش تو و از تو به خودت پناه مى برم.» ^۱ خداوند كسى است كه هم خشنود مى شود و هم غضب مى كند، هم عفو مى كند و هم عذاب مى كند. بنابراين فرد عابد براى حفاظت از خود خدا، به درگاه او دعا مى كند، چرا كه خطر و تهديد جدى غير از اين براى او وجود ندارد. به علاوه بنده مى تواند مطمئن باشد كه رحمت خداوند بر غضب او غلبه مى كند، چرا كه خداوند بالذات رحيم است و تنها بالعرض خشمگين مى شود. قرآن در دو آيه از آيات خود به ما