و باز هم از قول معرفت:
«تابعان از پيشگامان تربيت يافته مكتب پيامبر مثل عبداللّه بن مسعود و ابن عباس اند كه او هم به نوبه خود از نخبه شاگردان مكتب اميرمؤمنان به شمار مى رود، پس تمام علوم و اصول معارفشان مستند به منابع اصلى است كه به منبع وحى منتهى مى شود.» ^۱
پس، چگونه است كه معرفت درباره تابعان معتقد است:
«تسليم بى قيد و شرط در برابر اقوال و نظريات تابعان وجهى نداشته و قابل توجيه نيست». ^۲
و نظريات و آراى آنها را راهنماى خوبى مى داند كه راه را فراروى آيندگان روشن مى سازد، ^۳ امّا به صحابه كه مى رسد، با همان قاطعيت امّا عكسِ حكم تابعان مى نويسد:
«فلامحيص عن جواز الأخذ و الاعتماد، و هذا لاشكّ فيه بعد تواجد الشروط»؛ ^۴
با اين كه همه آن شروط و قيود درباره صحابه را مى توان درخصوص تابعان نيز لحاظ كرد.
اگر كفايت دلايل معرفت را در حجيّت سخن صحابه بپذيريم، دلايل «تعميم حجيّت» وى، تابعان و بلكه همه عالمان عادل و باپروا را نيز فرا مى گيرد. خاصه وقتى ملاحظه كنيم معرفت در ذيل اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم كه فرموده است:
«انا أمنَه لأصحابى ... و أصحابى أمنة لأمّتى ... و لايزال هذا الدين ظاهرا على الأديان كلّها ما دام فيكم من قدرآنى»، ^۵
مى افزايد:
«ولعّل مقصوده صلى الله عليه و آله وسلم من قوله: مادام فيكم من قدرآنى، من قدرآه فى منبع علم و مصدر شريعته، ممّن قد روى حديثه قأبلغ و أدعى على مدى الدهر». ^۶
از اين رو، توقف مدعا در عين تداوم و استمرار دليل پذيرفته نيست.

سخن پايانى

ترديدى ندارم كه مقالات و كتب ارزشمند و تأثيرگذارِ محمدهادى معرفت، نشان از دغدغه هاى اصلاح گرانه، تكاپوى حق طلبانه و ديده فراخ نگر وى دارد. وى با اتخاذ موضع انتقادى نسبت به كاستى هاى موجود، سعى وافر و جهد بليغ در گشودن باب گفت وگوى علمى و اصلاح كاستى ها و تصحيح نادرستى ها داشته است . از اين رو، ملاحظات انتقادى طرح شده در اين نوشتار، اذعانى بر