با توجه به اين كه مستند عمده در وجود باطن براى قرآن، روايات فراوانى است كه در كتاب هاى شيعه و سنى آمده است، ۱ براى پى بردن به ماهيت و چيستى باطن قرآن نيز بايد توجه عمده به روايات باشد. در بررسى ديدگاه هاى مطرح در چيستى باطن قرآن و تشخيص ديدگاه صحيح از ناصحيح نيز بايد ديدگاه ها را با مشخصاتى كه در روايات براى باطن قرآن بيان شده است سنجيد. زيرا روشن است ديدگاهى كه قرآن را بر خلاف آن مشخصات معرفى كند، ديدگاه صحيح و قابل قبول نيست و ديدگاهى را مى توان صيح دانست كه با آن مشخصات مطابقت داشته باشد.
در بسيارى از كتاب هاى علوم قرآنى، تفسيرى و اصول فقه و برخى مقالات ۲ درباره باطن قرآن بحث و نكاتى بيان و ديدگاه هايى ارائه شده است، ولى تا جايى كه من اطلاع دارم، در هيچ يك از آنها مشخصات روايى باطن قرآن، به صورت جامع، بيان نشده و ديدگاه هاى مطرح در اين مسأله با توجه به آن مشخصات، مورد بررسى قرار نگرفته است. از اين رو، در اين مقاله ابتدا با نگاهى به روايات باطن قرآن و ذكر برخى از آنها به مشخصات روايى باطن قرآن اشاره كرده و سپس شمارى از ديدگاه هاى مطرح در اين مسأله با توجه به آن مشخصات بررسى و تعريفى كه با آن مشخصات مطابقت بيشترى داشته باشد، پيشنهاد و در پايان، نتايجى كه از تأمل در روايات و بررسى ديدگاه ها به دست آمده است، بيان مى شود.
1. مشخصات روايى باطن قرآن
رواياتى كه با عبارات مختلف از باطن خبر داده و يا نكته اى را درباره آن بيان كرده، در كتاب هاى شيعه و سنى فراوان است و آنها را به چند دسته مى توان تقسيم كرد. ۳ در تك تك آن روايات، مشخصات باطن بيان نشده است، ولى با نگاهى به دسته هاى مختلف آن روايات و مطالعه و دقت در مجموع آنها مشخصاتى را مى توان براى باطن قرآن به دست آورد:
1 ـ 1. باطن داشتن تمام آيات قرآن
يكى از نكاتى كه در بسيارى از روايات شيعه و سنى به آن تصريح شده، باطن داشتن تمام آيات قرآن است، به عنوان نمونه: ابن حبان، در صحيح خود، از ابن مسعود و او از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم روايت كرده كه فرموده:
انزل القرآن على سبعة احرف، لكل آية منها ظهر و بطن؛۴
1.ر. ك: باطن قرآن كريم، ص۹ ـ ۱۲.
2.به بخشى از آن كتاب ها در لابه لاى بيانان گذشته آدرس داده شد برخى ديگر آنها در اينجا نام برده مى شود. التفسير و المفسرون ذهبى، مناهل العرفان زرقانى، جامع البيان طبرى، تفسير القرآن الكريم ابن عربى، التفسير الكبير ابن تيميه، تفسير الصافى فيض كاشانى، محاسن التأويل قاسمى، بيان السعاده جنابذى، الموافقات شاطبى، نهاية الدراية اصفهانى، بدايع الافكار ميرزاى رشتى، حقائق الاصول آية اللّه حكيم، نهاية الاصول آية اللّه بروجردى، الاسفار ملاصدرا و مقالات «تحليل ظاهر و باطن قرآن»، جعفر نكونام و «ظاهر و باطن قرآن»، محمّد كاظم شاكر و ....
3.ر. ك: باطن قرآن كريم، ص۱۰ ـ ۱۲.
4.صحيح ابن حبان، ج۱، ص۲۷۶. اين روايت با اندكى تفاوت لفظى در چند كتاب ديگر اهل تسنن نيز آمده است. ر. ك: مجمع الزوائد، ج۷، ص۱۵۲؛ المعجم الكبير، ج۱۰، ص۱۰۶. و برخى اين حديث را با عبارت «لكل حرف منه ظهر و بطن» نقل كرده اند. ر. ك: مسند ابى يعلى، ج۹، ص۲۷۸؛ الجامع الصغير، ج۱، ص۴۱۸؛ الامعجم الاوسط، ج۱، ص۲۳۶.
