3 ـ 2. ديدگاه علامه طباطبايى

علامه در كتاب قرآن در اسلام، ظاهر آيه «وَاعْبُدُواْ اللَّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْـئا»^۱ را نهى از پرستش معمولى بت ها دانسته و باطن آن را نهى از پرستش غير خدا و باطنِ آن باطن را نهى از پيروى از دل خواه خود و باطن را نهى از غفلت از خدا و التفات به غير خدا بيان كرده است ^۲ و در بحث روايى آيه 7 ـ 9 سوره آل عمران، با اشاره به انطباق برخى آيات، بر مصاديق دقيق و دقيق تر، مانند انطباق آيات منافقان بر مؤمنان فاسق و انطباق آن بر اهل مراقبت و ذكر در تقصير و سهل انگارى شان نسبت به ياد خدا و، در انطباقى دقيق تر، بر اهل مراقبت و ذكر از جهت تصور ذاتى شان از اداى حق ربوبيت، فرموده است:
از اينجا ظاهر مى شود اولاً، از قرآن، به حسب مراتب و مقاماتِ اهل آن، مراتبى از معانى مراد است و ثانيا، ظهر و بطن دو امر نسبى هستند؛ هر ظَهرى نسبت به ظَهْرش بَطْن است و بالعكس؛ يعنى نسبت به بطنش ظهر است. ^۳
با توجه به اين دو بيان، مى توان گفت كه وى «ظاهر و باطن را معانى متعدد نسبى مى داند كه در طول يكديگر از آيات اراده شده اند؛ به اين صورت كه از آيه اى، ابتدا معناى ساده اى فهيمده مى شود و با تأمل و تحليل آن معنا، معناى ديگرى فهميده مى شود كه نسبت به معناى ساده اول، باطن است و نسبت به معناى ديگرى كه با تحليلى ديقيق تر فهيمده مى شود، ظاهر است و به همين صورت، معناى سوم نسبت به معناى دوم، باطن و نسبت به معناى چهارم ـ كه با تحليلى دقيق تر به دست مى آيد ظاهر است».
گذشته از مناقشه صغروى در بيان دلالت آيات بر مصاديق و مراتب ياد شده، اشكال عمده اين ديدگاه اين است كه چنين معنا و تعريفى براى باطن، در برگيرنده همه معانى باطن قرآن نيست؛ زيرا همان گونه كه در مشخصات روايى باطن بيان شد، معانى باطنى آيات دو نوع است:
1. معانى و معارفى فراتر از دلالت هاى عرفى كلام كه خداى متعال از حروف، كلمات، جمله ها و آيات قرآن اراده كرده است وتنها راسخان در علم (پيامبر و امامان معصوم عليهم السلام) به آن آگاه اند.
2. مصاديقى كه آيات، با تنقيح مناط و القاى خصوصيت، به آنان تعميم و تطبيق داده مى شود. طبق بيان ايشان، باطن قرآن، منحصر به نوع دوم است و در نتيجه، بخش عظيمى از معانى باطنى را ـ كه در روايات براى آيات بيان شده است ـ در برنمى گيرد؛ به عنوان نمونه، چگونه مى توان از تحليل معناى ظاهرِ «وَ جَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِى بَـرَكْنَا فِيهَا قُرًى ظَـاهِرَةً»^۴ به دست آورد كه اهل بيت عليهم السلاممصداق و مرتبه اى از معناى «الْقُرَى الَّتِى بَـارَكْنَا فِيهَا» است و دانشمندان ـ كه بين آنان