اسلام، ايمان و شريعت ها را از كلمه «الصمد» بيان مى كردم. ۱
روشن است تفسير و دانشى كه در اين روايات به آن اشاره شده، تفسير و معانى باطنى قرآن كريم است و تعريفى كه در اين ديدگاه، براى باطن و تأويل قرآن بيان شده، شامل اين گونه تفسيرها و دانش ها نيست و با انتزاع مفهوم عام از آيات نمى توان به اين بخش از دانش قرآن دست يافت.
5 ـ 2. تعريف پيشنهادى
«باطن قرآن، معانى و مصاديق پنهان آيات در دو مرتبه عرفى و فراعرفى است». اين تعريف هم با معناى لغوى «باطن» مناسبت دارد؛ زيرا در لغت، «بَطَن» به «خَفِىَ» و باطن به پنهان، معنا شده است ۲ همچنين، با اين كه تمام آيات قرآن باطن داشته باشد و باطن قرآن در مقابل ظاهر آن باشد، سازگار است و هم با دو نوع معنايى كه در حسنه حمران و معتبره فضيل براى باطن قرآن بيان شده، مطابقت دارد؛ زيرا قيد مرتبه عرفى، به معنايى كه در حسنه حمران و مانند آن آمده، اشاره دارد؛ چون جريان و شمول حكم آيات نسبت به افرادى كه آيات درباره آنان نازل شده است، عرفى و قابل فهم براى عموم انسان هاست و قيد مرتبه فراعرفى، به معنايى كه در معتبر فضيل بيان شده، نظر دارد؛ به لحاظ اين كه در آن روايت، بطن به تأويل معنا شده و دانستن تأويل به خدا و راسخان در علم اختصاص يافته و فوق فهم عرف و افراد عادى است.
ذكر معانى و مصاديق، در تعريف نيز بدين لحاظ است كه باطن هايى كه در روايات، براى آيات، بيان شده، برخى، معناى پنهان است؛ مانند معناى آيات متشابه، معناى حروف مقطعه و اشاره سوره نصر به رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و برخى، مصداق پنهان است؛ مانند مصداق بودن بنى اميه براى «فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَـفِرِينَ۳».۴ و با توجه به اين كه باطن هايى كه در روايات براى آيات بيان شده، برخى عرفى و قابل فهم براى عموم است و برخى فراعرفى و فهم آن ويژه راسخان در علم است، مطابقت تعريف با اين روايات را مى توان سبب ديگرى براى اشتمال تعريف به قيد «دو مرتبه عرفى و فراعرفى است» دانست. بنابراين، مى توان گفت كه اين تعريف، از جهات متعدد، با روايات باطن و مشخصاتى كه در آن روايات، براى باطن قرآن بيان شده، مطابقت دارد و با هيچ يك از روايات باطن ناسازگارى ندارد.
نتيجه گيرى
از آنچه در اين مقاله بيان شد، نتايج زير به دست مى آيد:
الف. همه آيات قرآن داراى باطن است.
ب. باطن قرآن، معانى و مصاديقى است كه از آيات اراده شده اند؛ ولى دلالت آيات بر آن معانى و
1.لو وجدت لعلمى الذى اتا فى اللّه عزّوجلّ حملة لنشرت التوحيد و الاسلام و الايمان و الشرايع من الصمد (التوحيد، ص۹۱).
2.ر. ك: المعجم الوسيط، ص۶۲ ؛ منتهى الادب، ج۱، ص۸۸ .
3.سوره بقره، آيه ۸۹ .
4.تفسير العياشى، ج۱، ص۵۰ .
