تاريخ‏گذارى تفسير موسوم به ابن‏عباس - صفحه 35

دوم، آن كه فان اِس استدلال آورده كه عبداللّه بن المبارك الدينورى يكى از عالمان مشهور يا مظنون به پيروى از محمد بن كرّام (م 255ق) بوده است. وى زاهدى از اهل سجستان بود كه تعاليمش بدعت آميز (و كفرآميز) تلقى مى شد. ۱ نقل است كه على بن اسحاق الحنظلى از جمله استادان محمد بن كرّام بوده ۲ و شاگرد او، مأمون بن أحمد نيز احتمالاً از پيروان و مبلغان مهم محمد بن كرّام بوده است. بر اساس أسانيدِ نسخه هاى تفسير الواضح در دو كتابخانه لايدن و استانبول، مأمون ۳ بن احمد ۴ و عمّار بن عبدالمجيد، هر دو از اهالى هرات، استادان عبداللّه بن المبارك الدينورى بوده اند. ۵ نه در كتب رجالى و نه در اَسانيد روايات، نام هيچ يك از اين دو تن در شمار اساتيد عبداللّه بن محمد بن وهب الدينورى نيامده است. ۶ هيچ جا نيز اثرى نمى توان يافت كه كسى عبداللّه بن محمد الدينورى را به افكار و عقايد كفرآميز متهم كرده باشد.
سوم، آن كه هرجا منابع كهن اسلامى نامى از تفسير الواضح مى برند، عبداللّه بن المبارك الدينورى را مؤلف تفسير مى شمارند، نه عبداللّه بن محمد الدينورى را. ۷
اكنون به بيان دلايلى مى پردازم كه بر اساس آنها، نظريه ريپين، درباره تاريخ حيات مؤلف را درست مى دانم. روايات تفسيرى اى در دست است كه در سلسله سندشان، نام عبداللّه بن المبارك الدينورى ذكر شده، اما هيچ شباهتى به روايات تفسيرى موجود در الواضح (تفسير ابن عباس) ندارند.

1.همان جا. نيز ر. ك: مقاله بازورث (Bosworth) با عنوان «كراميه»، ص۶۶۷ ـ ۶۶۹ .

2.فان اِس در كتاب Ungenützte Texte zur Karramïya، ص ۴۸، پانوشت ۱۹۷ به منابع اشاره كرده است.

3.در متن مقاله، و پانوشت بعدى نام اين فرد، به اشتباه، محمود بن احمد آمده است (مترجم).

4.اين حدس ماسينيون و فان اِس چندان بعيد نيست كه مأمون بن احمد مذكور در كتاب رونق القلوبِ عمر السمرقندى، همين مأمون بن احمد در اِسنادهاى عبداللّه بن المبارك الدينورى باشد. ر. ك: Ungenützte Texte zur Karramïya، ص ۳۱، ۴۸ـ۵۰. درباب تفسيرنگارى كراميه نيز ر. ك: دو مقاله زير از كلود ژيليو: Claude Gilliot, ``Lexégèse du Coran en Asie Centrale et au Khorasan. p. ۱۴۶ and Ibid, ``Les sciences coraniques chez les Karramites du Khorasan.

5.See Van Ess, Ungenützte Texte zur Karramïya, pp. ۵۰-۵۱; Rippin, ``Tafsïr Ibn `Abbas, Appendix ۲.

6.من در شش اِسناد، عمدتا در منابع سنى و تنها يك منبع شيعى، اين نام را يافته ام. در هيچ يك از اين منابع، نامى از اساتيد عبداللّه بن المبارك الدينورى نيامده است.

7.اين امر در دو جا آمده است: الف. مقدمه تفسير ثعلبى، الكشف و البيان (ر. ك: مقاله ``Tafsïr Ibn `Abbas، ص ۴۸) بر اساس تصحيح اشعيا گُلدفِلد در مأخذ زير: Isaiah Goldfeld, Quranic commentary in the eastern Islamic tradition of the first centuries of the hijra: An annotaded edition of the preface to al-Tha`labïs Kitab al-kashf wal-bayan `an Tafsïr al-Quran [Acra, ۱۹۸۴]. اين مطلب را قبلاً فان اِس به نقل از ريو (Rieu, Catalogue British Museum( متذكر شده بوده است. ر. ك: Ungenützte Texte zur Karramïya، ص۵۱. ب. در تاريخ نيشابور، كتابى متأخر اثر عبدالغافر الفارسى (همان، ص ۵۲)، و طبقات المفسرينِ داوودى (همان جا؛ ``Tafsïr Ibn `Abbas، ص ۴۸). در باب ثعلبى و تفسير الكشف او ر. ك: همان مقاله ژيليو، ``Lexégèse du Coran...، ص ۱۳۹ و بعد.

صفحه از 46