است كه در مقدمه الواضح دينورى درباره پيوند اين تفسير با تفسير الكلبى آمده است.

تاريخ گذارى مؤلف و اثر او

از طريق اِسناد روايتى كه در مأخذ شيعى يافتيم، مى توان تاريخ حيات عبداللّه بن المبارك الدينورى را، به طور تقريبى، مشخص كرد. دو راوى (= طبقه) ميان قمى (م 412ق)، مؤلف كتاب مائة منقبة و دينورى قرار دارد. معناى اين سخن آن است كه دينورى بايد در حوالى سال سيصد هجرى زندگى كرده باشد. چنين تاريخى با اِسناد ثعلبى (م 427ق) براى الواضح مطابق است. ^۱ او هم در فاصله ميان خود و دينورى، از دو راوى (= طبقه) نام مى برد. ^۲
شواهدى كه تا اين جا ارائه شدند، همگى مؤيد اين نكته اند كه الواضح تفسيرى است نگاشته عبداللّه بن المبارك الدينورى، نه عبداللّه بن محمد الدينورى. مؤلف بايد حوالى سال سيصد هجرى زندگى كرده باشد. اين ادعاى ريپين صحيح است كه الواضح تدوين مجددى از تفسير الكلبى نيست. اما بايد پذيرفت كه الواضح مبتنى بر تفسير الكلبى و نيز شايد برخى منابع تفسرى ديگر تدوين يافته است. تعيين تاريخى براى تفسير و مؤلف آن، با تكيه بر سه شاهد اساسى صورت مى پذيرد: نخست، مقايسه متن تفسير الواضح با روايات تفسيرى منسوب به كلبى در دو منبع شيعى و سنى. دوم، مقايسه اِسنادهاى درونى روايات ثعلبى و قمى به تفسير ابن عباس و سوم، توجه به عباراتى كه عبداللّه بن المبارك الدينورى در مقدمه الواضح آورده است.

مسائل باقى مانده

با اِسنادهاى تفسير ابن عباس چه بايد كرد؟ با بررسى اين اِسنادها، پرسش هايى چند مطرح مى شود. ^۳
نخست آن كه در برخى اِسنادها، عبداللّه بن المبارك (الدينورى) تنها از كتابِ وى روايت مى كند. با اين حساب، اين روايات نه به او، بلكه به كلبى و در نهايت، به ابن عباس منتسب است. در