اگر مقدمه الواضح را بپذيريم، بايد دينورى را مؤلف حقيقى اين تفسير بدانيم. بنا بر شواهدى كه در همين مقاله آمد، دينورى تفسير الكلبى، به روايت يونس بن بلال را نيز روايت كرده است. با اين حساب، منطقى نيست كه بگوييم دينورى تفسير خود را با اِسنادى ارائه كرده كه درواقع، تدوين ديگرى از همان تفسير الكلبى، البته به روايت على بن إسحاق بوده است. بنابراين، اِسنادهايى از الواضح (تفسير ابن عباس) كه به كلبى مى رسند، لاجرم بعدها افزوده شده اند. چگونگى اين اضافات اِسنادى را تنها مى توان با حدس و گمان بيان كرد. ابوعلى الحسن بن محمد بن جعفر ، ۱يا أبوإسحاق ، ابراهيم بن محمد بن أحمد بن قريش المروزى۲دو شاگرد دينورى، و ، از ناقلان الواضح يا حتى يكى از راويان از اين دو۳ را مى توان مسئول اين تصرف و اضافات در اَسانيد دانست كه تفسير دينورى را نسخه اى از تفسير الكلبى ساخته اند. يكى از اينان چه بسا اِسناد را اضافه كرده باشد و بعدى ها آن را نقل و استنساخ كرده باشند. مصحح الواضح كه اِسناد نادرستى به تفسير افزوده، از روايت يونس بن بلال استفاده نكرده كه دينورى خود آن را بهترين سند يا شايد كامل ترين سند در زمان خويش مى دانسته است، بلكه از روايت على بن إسحاق نام برده است۴علت این انتخاب را بسیار دشوار می توان دریافت. شاید این فرد می دانسته است که روایت يونس بن بلال از تفسير الكلبى كامل تر است و براى هيئت خلاصه وار تفسير الواضح مناسب نيست. چه بسا او بخش هايى از روايت على بن إسحاق از تفسير الكلبى را هم مى شناخته كه احتمالاً ناقص تر بوده است. بعيد نيست كه دينورى هم تنها روايت يونس بن بلال را نقل نكرده، شاهدى براى اين امر، يكى از اَسانيد موجود در نسخه خطى كتابخانه بريتانيا (Or. 8049) است كه هيچ نقل مشابهى از آن در الواضح نيامده است. ۵با اين حال، اين موضوع را تنها وقتى مى توان فيصله نهايى داد كه متن مورد با اين حال، اين موضوع را تنها وقتى مى توان فيصله نهايى داد كه متن مورد نظر را با تفسير دينورى مقايسه كنيم.
مسأله ديگر اسنادهايى در الواضح (تفسير ابن عباس) است كه در آنها نام دينورى ذكر نشده است،
۶
1.برخى نسخ به جاى الحسن، نام الحسين دارند (ر. كUngenützte Texteص ۵۲). تعبير ابن الحسن در مقاله ريپين (``Tafsïr Ibn `Abbas, Appendix ۲) يقينا اشتباه است. به احتمال قوى، اين الحسن با الحسن بن جعفر الزاوهى، ناقلِ دينورى در نسخه خطى كتابخانه بريتانيا ، ص۸۰۴۹ Or.يكى است
2.بر اساس نسخه خطى اياصوفيا، ۲۲۲. ر. ك: Ungenützte Texte۵۲.
3.در نسخه خطى اياصوفيا، ۲۲۲، راوى از اين هر دو نفر، ابوالقاسم هبة اللّه بن الحسن الطبرى است. ر. ك: Ungenützte Texte، ص ۵۲.
4.ده اسناد از اين هفده إسنادِ موجود در نسخه خطى كتابخانه بريتانيا ، Or. ۸۰۴۹ ، نام على بن اسحاق را به عنوان راوى اصلى تفسیر الکلبی ذکر می‌کنند كه از اين ميان تنها در سه تا، نام دينورى به عنوان راوى ذكر مى شود (ر. ك: Ungenützte Texteص ۴۳ـ۴۵) كه متن رواياتشان احتمالاً از الواضح اخذ شده است، نه تفسير الكلبى. يكى از نقل هاى تفسير الكلبى از طريق على بن اسحاق از محمد بن مروان را مى توان در معالم التنزيل، تإليف محيى السنة البغوى (م ۴۰۷ـ۴۰۸ق) يافت. ر. ك: مقاله گُلدفِلد (Isaiah Goldfeld)با عنوان «تفسير ابن عباس»، ص ۱۳۵. درباره على بن اسحاق نيز ر. ك: تهذيب الكمال، ج ۵، ص ۲۲۲ـ۲۲۳.
5.اِسناد دهم در تحقيق فان إس در كتاب zur Karramiya Ungenutzte Texte، ص ۴۵.
6.Rippin, ``Tafsïr Ibn `Abbas, p. ۴۹ and his Appendix ۲.
