تفسير نعمانى: بازشناسى منابع و هويت مؤلف ^۱

سعيد زعفرانى زاده

چكيده

تفسير نعمانى رساله اى است در علوم قرآنى، با نگاه شيعى كه به قرون متقدم تاريخ شيعه بازمى گردد و برخى آن را منسوب به اميرالمؤمنين عليه السلام دانسته اند. در اين رساله ـ كه داراى حدود شصت مبحث است ـ افزون بر موضوعاتى چون ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، تنزيل و تأويل، به مباحثى همچون رد بر ثنويان و زنديقان، رد بر جبرگرايان و رد بر قايلان به قياس و اجتهاد نيز پرداخته شده است. اين رساله شباهت فراوانى با مقدمه تفسير على بن ابراهيم قمى و نيز رساله اى از سعد بن عبداللّه اشعرى دارد كه علامه مجلسى بخش هايى از آن را در بحارالانوار آورده است. در اين مقاله، برخى از زواياى مورد ابهام اين رساله، از جمله هويت مؤلف و منابع مورد استفاده آن مورد كاوش قرار مى گيرد.

كليد واژه ها: تفسير اماميه، تاريخ تفسير، نعمانى، تفسير نعمانى.

در ميان آثار شيعى ـ كه به دست ما رسيده ـ كتاب ها و رساله هايى به چشم مى خورد كه نه تنها تا كنون بررسى و پژوهش ويژه اى درباره هويت، درون مايه و جوانب مختلف آنها صورت نگرفته، بلكه حتى در مواردى، مؤلف آنها نيز مشخص نيست و يا آن كه در انتساب آنها به مؤلف مورد ادعا ترديد وجود دارد. اين امر ضرورت بازشناسى اين متون را دوچندان مى كند. از جمله اين آثار، مى توان به كتاب فقه الرضا، تفسير منسوب به امام جعفر صادق عليه السلام ، كتاب سليم بن قيس هلالى، كتاب الاختصاص و بسيارى كتب و رساله هاى ديگر اشاره نمود. يكى از اين كتاب ها، رساله اى است كه با عنوان تفسير نعمانى شهرت دارد و در كتاب القرآن بحارالانوار درج شده و پس از آن، چندبار به طور مستقل با همين عنوان و يا با عنوان المحكم و المتشابه سيد مرتضى به چاپ رسيده است. برخلاف عنوان