تفسير ـ كه بر اين رساله نهاده شده ـ موضوع اصلى آن، مباحث علوم قرآنى همچون ناسخ و منسوخ، عام و خاص، تنزيل و تأويل و ... است كه در كنار آن، به مباحث فرعى چون ردّ بر برخى آرا و انديشه هاى مورد انتقاد مؤلف نيز پرداخته شده است. همچنين، مؤلف، در جاى جاى رساله فرصت را براى تبيين ضرورت وجود امام و ابعاد و جوانب مختلف اين موضوع غنيمت مى شمارد. نكته ديگر درباره اين رساله، شباهت فراوان آن با مقدمه تفسير على بن ابراهيم قمى و نيز رساله اى از سعد بن عبداللّه اشعرى است كه علامه مجلسى بخش هايى از آن را در بحارالأنوار آورده است. مقاله حاضر به بررسى برخى از ابهامات مرتبط با اين رساله و انتساب و منابع آن مى پردازد.

تداول رساله

تا پيش از قرن يازدهم، اشاره اى به اين رساله يانقل قولى از آن به چشم نمى خورد. علامه مجلسى (م 1110ق) با جست وجوى گسترده اى كه انجام داده، مانند بسيارى كتاب ها و رساله هاى ديگر، نسخه اى از آن را يافته و به طوركامل در كتاب بحارالأنوار درج كرده است. وى افزون بر نقل كامل اين متن در كتاب القرآن بحارالأنوار، ^۱ در بخش هاى ديگر كتاب نيز در موارد بسيارى، مطالبى را از اين رساله نقل مى كند. ^۲ شيخ حر عاملى (م 1104 ق) نيز در امل الآمل ^۳ اين كتاب را در ميان آثار نعمانى برمى شمارد و بيان مى دارد كه قطعه اى از آن را ديده است؛ اما در مجلد پايانى وسائل الشيعة ^۴ از تفسير نعمانى در ميان كتبى كه به آنها دست نيافته و با واسطه ديگر كتاب ها از آنها نقل كرده، نام مى برد.
وى در وسائل و نيز در ساير كتاب هايش، با وساطت رساله المحكم و المتشابه ^۵ به نقل مطلب از اين كتاب مى پردازد. ^۶ فيض كاشانى (م 1091ق) نيز در التفسير الصافى، ^۷ در دو جا، به اين كتاب ارجاع مى دهد. شيخ يوسف بحرانى (م 1186ق) هم در الحدائق الناضرة، همچون حرّ عاملى به نقل از رساله المحكم و المتشابه از تفسير نعمانى نقل روايت مى كند. ^۸
فاضل هندى (م 1137ق) هم در كشف اللثام ^۹ از اين كتاب بهره برده و كسان ديگرى، چون محقق نراقى (م 1245ق) در مستندالشيعة، ^۱۰ شيخ محمد حسن نجفى (م 1266ق) در جواهرالكلام ^۱۱ و