تفسير نعمانى: بازشناسى منابع و هويت مؤلف - صفحه 51

حاجى نورى (م 1320ق) در مستدرك الوسائل ۱ به نقل روايت از تفسير نعمانى پرداخته اند.
در دوران معاصر، سيد حسن صدر در كتاب تأسيس الشيعة، ۲ با استناد به تفسير نعمانى و رساله المحكم و المتشابه، اميرالمؤمنين عليه السلام را اولين كسى دانست كه به تقسيم و تنويع آيات قرآن پرداخته و آيات قرآن را به شصت نوع تقسيم نموده است. رافعى، صاحب اعجازالقرآن، بدون ذكر نام صدر يا ارجاع به كتاب وى، بر اين سخن خرده گرفت و آن را ادعايى بى اساس خواند. ۳ سيد محسن امين براى پاسخ گويى به رافعى و در دفاع از صدر، سلسله سند خود تا نعمانى را براى اثبات اصالت اين متن نقل كرد. ۴ درباره اين سلسله سند بايد گفت كه اين سلسله سند، به اين شكل، وجود خارجى نداشته، بلكه سيد محسن امين با نقل سخن شيخ طوسى در فهرست، مبنى بر اين كه به تمامى روايات و كتب ابن عقده، از طريق احمد بن محمد بن موسى اهوازى دست يافته و با ذكر سلسه سند خود تا شيخ طوسى و از شيخ تا ابن عقده آن را به زنجيره روايت نقل شده در اوايل تفسير نعمانى افزوده و با
تلفيق اين دو زنجيره، سلسله سند جديدى فراهم آورده است. توجه به اين نكته، ضرورى است كه علامه مجلسى ـ كه به اين كتاب دست يافته ـ سلسله سندى تا آن نداشته، بلكه طريقه دستيابى او به اين كتاب، از طريق «وجاده» است. از اين رو، مى بينيم كه در بحارالأنوار سلسله اى را به اين كتاب ذكر نمى كند. در اجازه حر عاملى به محمد فاضل مشهدى ۵ نيز ـ كه حر عاملى اجازه روايت دو كتاب الغيبة و تفسير نعمانى را با سلسله سندى كه داشته به وى داده است ـ سلسله سند، تنها مربوط به كتاب غيبت نعمانى بوده و با توجه به اين كه حر عاملى اين تفسير را هم از نعمانى مى دانسته، اجازه روايت هر دو كتاب را با آن سلسله سند داده است.
پل نويا با ارجاع به نسخه خطى تفسيرى منسوب به امام صادق عليه السلام در كتابخانه بانكيپور هند، آن را اثر نعمانى دانسته، به عنوان «لنگه شيعىِ» روايت ابوعبدالرحمان سلمى از تفسير امام صادق عليه السلام ، از آن ياد مى كند. ۶ با مراجعه به فهرست نسخ خطى كتابخانه بانكيپور ۷ و وصفى كه از آن نسخه داده شده، اثرى از نام نعمانى در سند نسخه مذكور يافت نمى شود؛ بلكه مى بينيم كه فهرست نويس با ارجاع به معرفى تفسير نعمانى در كتاب كشف الحجب، تصور كرده كه اين نسخه همان تفسير نعمانى

1.مستدرك الوسائل، ج۱، ص۷۶، ج۳، ص۱۷۲، ج۶ ، ص۵۱۵ و جاهاى ديگر. حاجى نورى هم مانند حر عاملى و بحرانى با واسطه رساله المحكم والمتشابه از تفسير نعمانى نقل مى كند.

2.تأسيس الشيعة، ص۳۱۸ و ۳۳۴.

3.اعجاز القرآن و البلاغة النّبوية، ص۱۲۶.

4.اعيان الشيعة، ج۱، ص۹۰ ـ ۹۱.

5.ر. ك: بحارالأنوار، ج۱۰۷، ص۱۱۶.

6.پل نويا، «تفسير عرفانى منسوب به امام جعفر صادق عليه السلام ، تصحيح انتقادى»، ترجمه احمد سميعى گيلانى، در مجموعه آثار ابوعبدالرحمان سلمى، گردآورى نصراللّه پورجوادى، ص۶ .

7.Maulavi Muinuddin Nadawi, Catalogue of the arabic and persian manuscripts in the oriental public library at Bankipore, (Calcutta: Baptist press, ۱۹۳۲), vol.۱۸, p.۱۴۳-۱۴۴.

صفحه از 67