است كه كنتورى از آن سخن مى گويد. نويا نيز اين استنباط اشتباه را نقل كرده است؛ در حالى كه آنچه در كشف الحجب ۱ بدان اشاره شده، همان متن منقول در بحار است كه به شرح و توضيح انواع قرآنى مى پردازد، نه تفسيرى از قرآن به ترتيب سوره ها.
انتساب كتاب به نعمانى
در اوايل رساله تفسير نعمانى روايتى از امام صادق عليه السلام نقل مى شود كه سند آن بدين شكل است:
قال ابو عبداللّه محمد بن ابراهيم بن جعفر النعمانى رضى الله عنه فى كتابه فى تفسير القرآن: حدّثنا احمد بن سعيد بن عقده، قال: حدّثنا احمد بن يوسف بن يعقوب الجعفى، عن اسماعيل بن مهران، عن الحسن بن على ابى حمزه، عن ابيه، عن اسماعيل بن جابر، قال: سمعت ابا عبداللّه جعفر بن محمد الصادق عليه السلام يقول ... .
وجود نام نعمانى و كتاب وى در تفسير قرآن، در اين سند، باعث انتساب تمامى متن به نعمانى و شهرت اين رساله به نام تفسير نعمانى شده است. اين اتفاقى است كه براى شمارى ديگر از كتب كهن رخ داده است؛ از آن جمله مى توان به كتاب الاختصاص اشاره كرد كه به دليل وجود روايتى در آغاز اين كتاب ـ كه نام شيخ مفيد در اوايل آن قرار دارد ـ همه كتاب به وى منتسب شده است. ۲ نمونه ديگر، كتاب الامامة و السياسة، منسوب به ابن قتيبه است كه اين مسأله در مورد آن كتاب نيز به وقوع پيوسته است. ۳ اما تفاوت فاحشى كه ميان موارد مذكور با تفسير نعمانى به چشم مى خورد، اين است كه در سند روايت نقل شده در اين كتاب، عنوان شده كه «قال ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم النعمانى فى كتابه فى تفسير القرآن ...»، يعنى به وضوح، بر نقل قول از آن كتاب تصريح شده، نه اين كه تنها روايتى از نعمانى نقل شود تا بتوان احتمال داد كه ادامه متن هم از اوست. در اينجا، به آشكارى، به نقل قول اشاره شده و مؤلف به صراحت، عنوان داشته كه در حال نقل روايتى از كتاب نعمانى است.
ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم نعمانى، مشهور به ابن (ابى) زينب (زنده درنيمه دوم قرن چهارم هجرى) را بيشتر با كتاب نام آشناى او الغيبة مى شناسيم. ۴ تا پيش از دوران علامه مجلسى ـ كه دوران تداول اين رساله است ـ در كتب رجال و تراجم و فهرست ها، كتابى به نام تفسير نعمانى به چشم نمى خورد. در كتاب هاى رجالى هم ـ كه نام نعمانى ذكر شده ـ نام اين اثر در ميان تأليفات وى ديده نمى شود. تنها موردى كه مى توان بدان اشاره كرد، كتاب معالم العلماء، اثر ابن شهرآشوب مازندرانى (م 588ق) است. وى در شماره 783 از كتاب خود با يادكرد از نعمانى، كتاب الغيبة او را نام
1.كشف الحجب و الاستار عن اسماء الكتب و الاسفار، ص۱۳۰ : «تفسير القرآن الذى رواه الصادق عليه السلام عن اميرالمؤمنين مشتمل على أنواع آيات القرآن و شرح الفاظه برواية محمّد بن ابراهيم النعمانى و قد اقحمه مولانا المجلسى فى البحار فى كتاب القرآن».
2.در اين باره، ر. ك: «شيخ مفيد و كتاب اختصاص»، مجموعه مقالات كنگره شيخ مفيد، ج۵۵ ، ص۱۹۱ به بعد.
3.در اين باره، ر. ك: «الامامة و السياسة»، دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج۱۰.
4.درباره او، ر. ك: «نعمانى و مصادر غيبت (۱)»، ص۲۵۰ ـ ۲۵۶.
