اين رساله ـ كه نزديك به صد صفحه حجم دارد ـ بيش از آن كه يك تفسير باشد، متنى است در علوم و انواع قرآنى با نگاه شيعى. از همين روست كه اين گمانه مطرح شده كه اين متن، مقدمه نعمانى بر تفسيرش بوده باشد. ۱
درباره رساله المحكم والمتشابه
اين رساله، همان تفسير نعمانى است كه همزمان با آغاز تداول تفسير نعمانى، با عنوان رساله المحكم و المتشابه سيدمرتضى (د 436) نامبردار شده است. تفاوت هاى ميان اين رساله با تفسير نعمانى در حد اختلاف نسخ است. علامه مجلسى در ابتداى بحارالأنوار ۲ ، در معرفى منابع خود، اين رساله را در ميان آثار سيد مرتضى برمى شمارد؛ اگرچه در متن كتاب يادى از آن نمى كند، و چنان كه گذشت، كسانى چون حر عاملى، شيخ يوسف بحرانى و نورى به نقل از اين رساله، از تفسيرنعمانى نقل مطلب مى نمايند. شيخ حرعاملى در اجازه نامه به محمد فاضل مشهدى اجازه روايت اين كتاب را با سلسله سندى كه به ديگر آثار سيد مرتضى داشته، داده است. ۳ آقابزرگ تهرانى درباره اين كه چگونه اين نوشته همزمان به دو نفر نسبت داده شده مى گويد:
دو صفحه اول متن، مقدمه سيدمرتضى است و پس از آن، تا پايان متن، مربوط به نعمانى است كه توسط سيدمرتضى نقل مى شود. ۴
محدث نورى بر اين عقيده است كه سيدمرتضى در اين رساله، تفسير نعمانى را تلخيص كرده است. ۵ با اين وجود، نامى از سيدمرتضى در ابتداى رساله يا جاى ديگرى از آن نيامده است. اين رساله در 128 صفحه چاپ سنگى شده و نسخه اى از آن در كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم موجود است.
با نگاهى به كتب رجال و فهارس موجود تا قرن دهم ـ كه سرگذشت و آثار سيدمرتضى را مورد بررسى قرار داده اند ـ بويژه كتاب هاى نجاشى و شيخ طوسى ـ كه هر دو از شاگردان سيد مرتضى بوده اند ـ نامى از رساله المحكم و المتشابه در ميان تأليفات وى به چشم نمى خورد. همچنين در فهرست آثار وى ـ كه توسط شاگردش محمّد بن محمّد بصروى گرد آمده ـ نيز نشانى از اين رساله نمى توان ديد. ۶ از نظر محتوايى نيز پذيرش اين كه مؤلف اين متن سيد مرتضى باشد، بسيار دشوار است؛ چه اين كه در اين رساله مباحثى چون وقوع تحريف در قرآن كريم مطرح شده كه با ديدگاه هاى سيد مرتضى سازگارى ندارد؛ همچنين روش طرح مباحث و استدلال هاى اين رساله نيز با سبك
1.ر. ك: «يك كتاب با چهار عنوان»، رضا استادى، كيهان انديشه، ش۳۳، ص۱۶۰؛ كليات فى علم الرجال، ص۳۱۲.
2.ج۱، ص۱۱.
3.ر. ك: بحارالأنوار، ج۱۰۷، ص۱۱۵.
4.الذريعة، ج۲، ص۱۵۵.
5.خاتمه مستدرك الوسائل، ج۳، ص۲۶۵ ـ ۲۶۶، ج۴، ص۲۴۳.
6.اين فهرست در مقدمه تحقيق مسائل الناصريات سيد مرتضى، ص۲۹ ـ ۳۶ آمده است.
