تحرير على بن ابراهيم قمى
آنچه در اينجا به عنوان تحرير على بن ابراهيم از آن ياد مى كنيم، مقدمه تفسير منسوب به على بن ابراهيم قمى (زنده در 307ق) است. درباره انتساب همه اين تفسير به على بن ابراهيم ترديدهاى جدى وجود دارد، ۱ اما مقدمه اين تفسير رابطه منظم و مستحكمى با بخش هاى منتسب به على بن ابراهيم در متن تفسير دارد. در فقرات مختلف اين مقدمه، پس از بررسى يك موضوع، چند نمونه از مصاديق آن ذكر مى شود و وعده ذكر مثال هاى ديگر به درون تفسير محول مى گردد و در متن تفسير، اين وعده عملى مى گردد. ۲ اين امر نشان از اتحاد مؤلف مقدمه و بخش هاى منتسب به على بن ابراهيم دارد. شبيرى ۳ از امكان ارتباط اين مقدمه با ديگر اثر على بن ابراهيم، الناسخ و المنسوخ سخن گفته است. نيز گاه مى بينيم كه محتويات مقدمه در متن تفسير تكرار مى شود. ۴
در اين مقدمه، نيز همانند تفسير نعمانى، مباحثى از علوم قرآنى مطرح شده و نمونه هايى از آيات قرآنى به عنوان شاهد براى هر بحث ارائه شده است. همچنين آياتى از قرآن براى رد بر گروه هاى مخالف، همچون زنديقان، ثنويان، دهريان، جبريان و... مورد استشهاد قرار گرفته است.
آية اللّه سبحانى مقدمه تفسير على بن ابراهيم را همان تفسير نعمانى مى داند كه به همراه تفسير على بن ابراهيم چاپ شده است. ۵ از ديگر سوى، برخى آن را متنى مستقل و بى ارتباط با تفسير نعمانى دانسته، تنها اصطلاحاتى را در هر دو متن مشترك يافته اند. ۶ اما آنچه بيشتر به نظر مى رسد، اين است كه مقدمه تفسير على بن ابراهيم و تفسير نعمانى، در عين استقلال از هم، دو متن خويشاوند هستند كه ميان آنها ارتباطى آشكار وجود دارد. حاجى نورى، ۷ اين مقدمه را خلاصه تفسير نعمانى مى داند، اما با تدقيق بيشتر مى بينيم كه ظاهرا اين مؤلف تفسير نعمانى است كه از اين مقدمه بهره جسته و مطالب آن را بسط داده است. وى با در اختيار داشتن تفسير على بن ابراهيم شاكله و ترتيب بحث خود را با توجه به مقدمه اين تفسير سامان داده و براى ذكر مثال ها و شواهد گوناگون از متن تفسير استفاده كرده است. ۸
1.در اين باره و نيز براى اطلاعات كامل درباره اين تفسير ر. ك: «تفسير على بن ابراهيم قمى»، دانشنامه جهان اسلام، ج۷، ص۷۰۰، ج۷۰۳؛ الذريعة، ج۴، ص۳۰۳ ـ ۳۰۹.
2.براى نمونه، ر. ك: ج۱، ص۱۶ قس ج۲، ص۲۴۵؛ ج۱، ص۲۵ قس ج۲، ص۱۴۷.
3.«تفسير على بن ابراهيم قمى»، ص۷۰۳.
4.مثلاً تفسير قمى، ج۱، ص۹۶، بحث محكم و متشابه؛ قس: همان، ج۱، ص۷.
5.كليات فى علم الرجال، ص۳۱۲.
6.«معالم التفسير من كلام الأمير»، حسين موسوى، پژوهش هاى قرآنى، ش ۵ و ۶ ، ص۲۶۶.
7.خاتمة مستدرك الوسائل، ج۱ ص۳۴۸ و ج۳ ص۲۶۵.
8.براى تفصيل اين بحث ر. ك: «نظرى بر كتب چند تحريره متقدم شيعه، مطالعه موردى تفسير نعمانى و تفسير منسوب به على بن ابراهيم قمى»، سعيد زعفرانى زاده، انديشه صادق (در دست چاپ).
