منابع تفسير نعمانى
در نگاه نخست به تفسير نعمانى شايد چنين به نظر آيد كه اين رساله، متنى است مستقل و بدون ارتباط با منابع ديگر كه با ابتكار مؤلف آن پديد آمده است؛ بويژه با توجه به اين مسأله كه جز در يك مورد، در بخش هاى مختلف اين متن، نشانى از سلسله سند و يا ارجاع به منبعى ديگر به چشم نمى خورد، اما با تدقيق بيشتر و جستجو در منابع مختلف، بويژه كتاب هاى حديثى، اين گمان رنگ مى بازد و شمارى از منابع اين رساله آشكار مى گردد. با معرفى اين منابع، ميزان تأثيرپذيرى مؤلف رساله مشهور به تفسير نعمانى از آثار قبلى و نيز مكاتب فكرى و فرهنگى رايج در زمان وى تا حدودى آشكار مى گردد. همچنين باتوجه به زمان نگارش كتاب هاى مورد استفاده، مى توان به سوى تعيين تاريخ تقريبى تأليف اين رساله گام برداشت. با اين معرفى، همچنين مى توان به مسندسازى بخش هاى مختلف اين رساله، با استفاده از منابعى كه اين بخش ها را با سلسله سند آورده اند، پرداخت.
1. كتاب تفسير قرآن، اثر نعمانى
چنان كه گذشت، روايتى كه در صفحات نخستين رساله در فضيلت قرآن و جامعيت آن آمده، به نقل از كتاب تفسير اثر نعمانى است. سلسله سند اين روايت، بدين شرح است:
احمد بن محمد بن سعيد بن عقده، عن احمد بن محمد بن يوسف بن يعقوب الجعفى، عن اسماعيل بن مهران، عن الحسن بن على بن ابى حمزه، عن ابيه، عن اسماعيل بن جابر، عن ابى عبداللّه عليه السلام .
2. كتاب مفضل بن عمر جعفى
يكى از مباحث مطرح شده در تفسير نعمانى ۱ بحث كفر و ايمان و زيادت و نقصان و قولى يا فعلى بودن آن است. شخصى از امام عليه السلام مى پرسد كه آيا ايمان تنها قول است، بدون عمل يا آن كه قول و عمل هر دو در ايمان مؤثرند؟ پاسخ امام عليه السلام چنين است كه «الايمان تصديق بالجنان و اقرار باللِّسان و عملٌ بالأركان و هو عملٌ كُلُّه». و در ادامه، فرايض مربوط به هر يك از جوارح و اركان را برمى شمارند. اين روايت طولانى را در منابع ديگرى از جمله الكافى كلينى ۲ مى يابيم. سلسله سند اين روايت در الكافى ـ كه به نقل از امام صادق عليه السلام آمده ـ به اين شرح است:
عن على عن ابيه، عن بكر بن صالح، عن القاسم بن بريد، عن ابى عمرو الزبيرى، عن ابى عبداللّه عليه السلام .
1.ص۴۹ ـ ۵۵ .
2.ج۲، ص۳۴ ـ ۳۸ و ۴۰ ـ ۴۲؛ دعائم الاسلام، ص۴ به بعد؛ تفسير العياشى، به تفاريق، از جمله در: ج۱، ص۶۳ ـ ۶۴ و ۱۳۵ ـ ۱۳۶، ج۲، ص۱۰۵ و ۳۲۳ ـ ۳۲۴.
