منبعى باشد كه مؤلف تفسير نعمانى، به طور مستقيم و يا با واسطه، از آن بهره برده است. در اينجا بايد اين مطلب نيز مورد توجه قرار گيرد كه خود بكر بن صالح نيز اين بحث را به نقل از ابوعمرو زبيرى در كتاب خود آورده است.
4. آرا و آثار هشام بن حكم
در ميان مطالب مطرح شده در تفسير نعمانى، در چند مورد، ردپاى آرا و انديشه هاى هشام بن حكم به چشم مى خورد كه محور اصلى در همه آنها موضوع امامت و جنبه هاى مختلف آن است. هشام بن حكم (م 199ق) ـ كه از ياران امام صادق عليه السلام و امام كاظم عليه السلام بوده ـ يكى از برجسته ترين متكلمان شيعه است كه نقش تعيين كننده اى در تدوين و تطور كلام شيعى دارد. ۱ از جمله اهتمامات اصلى وى مبحث امامت، ضرورت آن و شرايط و ويژگى هاى امام بوده كه آرا و نظريات او در اين باره در كتب كلامى نقل شده و خود وى نيز كتابى با عنوان كتاب الامامة به رشته تحرير در آورده است. ۲ در اينجا برخى از مباحث مربوط به مسأله امامت كه در تفسير نعمانى آمده و سرچشمه در انديشه هاى هشام دارد، به تفكيك مورد بررسى قرار مى گيرد.
الف. جايگاه امام در ميان مردم
در تفسير نعمانى، ۳ پس از ذكر درجات و منازل ايمان، با اين عبارت روبه رو مى شويم:
و ما كان اللّه عز و جل ليجعل لجوارح الانسان اماما فى جسده ينفى عنها الشكوك و يثبت لها اليقين و هو القلب و يهمل ذلك فى الحجج ... .
و به دنبال آن، مطالب ديگرى در باره امام و اطاعت از وى بيان مى شود. عبارت مذكور، همان استدلال هشام بن حكم در مناظره با عمرو بن عبيد است. شيخ صدوق در كمال الدين جريان اين مناظره را به طور كامل به نقل از خود هشام آورده است. ۴ خلاصه اين استدلال، آن است كه همچنان كه خداوند قلب را به عنوان هادى و رهبر ديگر اعضا قرار داده، در ميان مردم نيز ناگزير بايد فردى باشد كه كار قلب را در بدن انجام دهد و انسان ها را از گمراهى بازداشته، راه راست را به آنان بنماياند و اين فرد امام است.
ب. ويژگى هاى امام
مؤلف تفسير نعمانى، در بحث حدود امام، چهار ويژگى را به عنوان حدود ضرورى امام ذكر مى نمايد كه عبارت اند از: داشتن عصمت، داناترين، شجاع ترين و سخاوتمندترين مردم بودن. پس از آن، به طور
1.درباره وى و زندگانى و انديشه هايش، ر. ك: Hisham Ibn al Hakam W.Madelelung, در
Encyclopedia of Islam, second edition؛ نيز نشأة الفكر الفلسفى فى الاسلام، على سامى نشار، ج۲، ص۱۶۸ ـ ۲۰۸.
2.. براى اين كتاب و ديگر آثار وى، ر. ك: رجال النجاشى، ص۴۳۳؛ فهرست شيخ طوسى، ص۲۵۸ ـ ۲۵۹؛ ميراث مكتوب شيعه، دفتر اول، ص۳۱۷ ـ ۳۲۶.
3.ص۵۵ .
4.كمال الدين و تمام النعمة، ص۲۰۷ ـ ۲۰۹.
