صحيحه أبان و تأثير آن بر شيوه استنباط

محمد سروش ^۱

چكيده

صحيحه ابان، روايتى در باب ديات است كه بر اساس آن، ديه جراحت زن و مرد، تا يك سوم ديه كامل، با هم برابر است، ولى در بيشتر از آن، ديه زن به نصف كاهش پيدا مى كند. امام صادق عليه السلام ـ كه اين حكم را براى ابان فرمود ـ در برابر تعجب ابان، او را از به كارگيرى قياس، نهى نمود.
صحيحه ابان با بسيارى از مسائل كلى استنباط ارتباط دارد. قياس اولوليت، اعتبار حكم عقل، امكان كشف ملاكات احكام، حجيت قطع، از جمله اين مسائل است كه در اين مقاله مورد بررسى قرار گرفته و در ضمن ارائه ديدگاه هاى مختلفى كه درباره اين روايت مطرح شده است، تأثيرات آن بر فهم منطق اجتهاد، مورد كنكاش واقع شده است.

كليد واژه ها: قياس، قطع، ديه زن، عقل، اولوّيت، ابان، بن تغلب.

مدخل

در ميان رواياتى كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم و ائمه اطهار عليهم السلام درباره مسائل فقهى رسيده است، رواياتى وجود دارد كه فراتر از بيان يك «حكم فرعى»، به ارائه يك «قاعده كلى» مى پردازد. اين گونه احاديث، بر حسب قلمرو آن قاعده و گستره كاربرد آن در استنباط احكام، از اهميت ويژه اى برخوردار است. حديث پيامبر اكرم درباره «نفى ضرر» و صحيحه زراره در باب استصحاب، و مقبوله عمر بن حنظله در نصب حاكم، نمونه اى از اين روايات تأثيرگذار بر سراسر فقه است. صحيحه ابان بن تغلب در باب ديات نيز در رديف اين احاديث قرار دارد و هر چند مربوط به ديه انگشت زن است، ولى در يك گستره فراتر، «شيوه استنباط احكام» را در مسائل مختلف دگرگون مى سازد. نمونه اى از اين