اساس قياس عمل مى كنند. ^۱
امام صادق عليه السلام ، هر چند «مؤمن الطّاق» را براى مباحثه با يكى از مخالفان، مأموريت داد و مؤمن الطّاق هم به خوبى بر او غالب شد و موجب خوشحالى امام گرديد، ولى حضرت به او فرمود: تو بر اساس قياس بحث كردى و يك كلمه حق نگفتى:
واللّه لقد سررتنى، واللّه لقد قطعته واللّه ما قلت من الحق حرفا واحدا! قال: كيف؟ قال: لانك تكلّم على القياس و القياس ليس من دينى.^۲
با توجه به اين فضاى فكرى نبايد استبعاد نمود كه مگر ممكن است ابان بن تغلب مرتكب قياس شده باشد و از سوى امام عليه السلام مؤاخذه شود؟ ^۳
اتكاى به قياس، به خصوص به شكل موردى و بويژه در مواردى كه عرف به اطمينان مى رسد، يك لغزش غير متعارف در آن عصر تلقى نمى شده است و هيچ دليلى براى آن كه ساحت اجلاّيى مانند ابان را از اين گونه لغزش ها مبّرا بدانيم، وجود ندارد. اگر زمينه اين گونه لغزش ها وجود نداشت، امام صادق عليه السلام خطاب به ابان بن تغلب نمى فرمود:
ان السنة لاتقاس، ألا ترى انّ المرئة تقضى صومها و لا تقضى صلوتها، يا ابان! ان السنة اذ قيست محق الدين.^۴

صحيحه ابان و اعتبار قياس اولويت

عده اى از محدثان و فقها، صحيحه ابان را سندى براى بطلان «قياس اولويت» دانسته اند. علامه محمد باقر مجلسى در ذيل اين حديث در مرآة العقول مى نويسد:
و يدلّ على عدم حجته القياس بالطريق الاولى ايضا، فلا تغفل. ^۵
وى در ملاذ الاخيار نيز بر اين برداشت، تصريح كرده است. ^۶
صاحب الحدائق هم در مقدمات اين كتاب، در حالى كه جمهور اصوليان امامى و ديگران را بر حجّيت قياس اولويت معرفى مى كند، ولى خود با استناد به روايت ابان معتقد است كه چنين قياسى حجّت نيست و روايت ابان، بر نفى حجّيت آن صراحت دارد. ^۷
براى داورى درباره اين برداشت از صحيحه، ابتدا بايد به تعريف «قياس اولويت» توجه كرد.