است. ^۱ متأسفانه در اين موارد، كوچك ترين اشاره اى به منشأ ضعف سند نشده است، ولى از اين كه آية اللّه خويى در برخى از آثار متأخر خود، به صحّت سند ابان تصريح كرده است، ^۲ مى توان حدس زد كه در گذشته، اشتباهى براى ايشان رخ داده است.
محقق اردبيلى نيز، هر چند از سند روايت ابان، به «صحيحه» تعبير مى كند، ولى به دليل وجود عبدالرحمن بن حجاج در آن، آن را خالى از نوعى مناقشه و اشكال نمى داند:
ثم اعلم انّ فى رواية ابان، عبدالرحمن بن الحجّاج و فيه شى ء، و هو انّه نقل فى مشيخة الفقيه انّ اباالحسن عليه السلام قال: انّه لثقيل على الفؤاد، و قيل: انّه رمى بالكيسانية، ثم رجع و قال بالحق، و ان قيل: انّه ثقة ثقة. ^۳
اين عبارت نشان مى دهد كه اردبيلى از دو جهت درباره عبدالرحمن بن حجّاج تأمل دارد؛ يكى از آن رو كه امام هفتم درباره اش گفته است: «انه لثقيل على الفؤاد»، و ديگرى از جهت انحراف مذهب و كيسانى بودن. ولى قابل توجه است كه متعدّى شدن مادّه «ثقل» با «على» در رجال الكشى و به نقل از فرد مجهولى مانند عثمان بن عديس، ديده مى شود. اگر اين تعبير بر مذمّت وى دلالت داشته باشد، از اساس، بى اعتبار است؛ ولى جمله لثقيل «فى» الفؤاد ـ كه در الفقيه آمده است ـ دلالت بر مدح مى كند و به معناى آن است كه حجّاج از شخصيت و موقعيت ممتازى برخوردار بوده است. دو احتمال ديگر نيز درباره اين تعبير مطرح شده است؛ اول، آن كه اين ثقل و سنگينى به «اسم» او مربوط باشد كه يادآور خاطره تلخ «ابن ملجم» و «حجّاج بن يوسف» است و دوم، آن كه چون عبدالرحمن اهل مباحثه و مناظره با مخالفان بوده است و امام عليه السلام نيز او را به اين كار تشويق مى كرد، لذا حضرت، با اين تعبير، از موقعيت خطير او نزد مخالفان خبر داده و او را براى مخالفان، غير قابل تحمّل معرفى نموده است.
به هر حال، اگر در استفاده «مدح»، از اين تعبير، ترديدى وجود داشته باشد، ولى درباره تعبيرات «صريح» و «مكرّر» اصحاب رجال در مدح او هيچ گونه ترديدى وجود ندارد. عبدالرحمن بن حجّاج از جمله نادر راويانى است كه نجاشى «بيشترين اعتماد» خود را به او نشان داده و او را بسيار تكريم كرده است:
و كان ثقة، ثقة، ثبتا، وجها. ^۴
و شيخ مفيد در الارشاد، عبدالرحمن بن حجّاج را در زمره «فقهاء صالحين» ـ كه از «خواص» اصحاب امام صادق بوده ـ نام برده است. ^۵ از همين روست كه رمى به كيسانى بودن، به «وثاقت» او