آسيبى نمى رساند؛ چه رسد به آن كه اصل اين نسبت هم مورد تأمل پژوهشگران علم رجال است.

بررسى متن روايت

ابان بن تغلب، پس از آن كه سؤالات خود را درباره ديه انگشتان زنان با امام مطرح مى كند و از پاسخ حضرتْ شگفت زده مى شود، يادآور مى شود كه در زمانى كه در عراق بوده است، چنين مطلبى را مى شنيده، ولى آن را مورد انكار قرار مى داده و از گوينده آن برائت مى جسته است:
ان هذا كان يبلغنا و نحن بالعراق فنبرأ ممن قاله و نقول: الذى جاء به شيطان.
براى او روشن بوده است كه چنين حكمى مورد قبول پيامبر و ائمه نيست و از سوى افراد شيطان صفت، مطرح شده است.
ابان، كوفى است و موضع او در برابر حديثى كه درباره تفاوت ديه انگشتان زن شنيده است، همان موضعى است كه در آن زمان در كوفه رواج داشته است و لذا آن را فقط به شخص خود نسبت نمى دهد: «يبلغنا و نحن بالعراق فنبرأ و نقول». چنين برخوردى با احاديث در كوفه، در آن تاريخ، كاملاً تحت تأثير فضايى است كه ابوحنيفه در كوفه ايجاد كرده است. ابوحنيفه نيز در كوفه است و روايات را بر مبناى قياس و رأى مورد ترديد و انكار قرار مى دهد. استاد وى حماد بن ابى سليمان نيز در كوفه، از قبل، در ايجاد اين فضاى فقهى، نقش بسيار مؤثرى داشته است. براى ابوحنيفه آسان است كه از كتاب و سنت، با استمداد از قياس و با الهام از ملاكات احكام، به «قواعد كلى» دست يابد و در پرتو آن قواعد، احاديث مخالف را مورد نقد و اعتراض قرار دهد. از همين روست كه وى به عنوان فقيهى كه در قبول روايات، سخت گير است، نام برده شده است. در بسيارى از كتاب هاى فقهى، فهرستى از آراى ابوحنيفه به چشم مى خورد كه در برابر سنت قرار دارد تا آن جا كه گفته اند او چهارصد حديث نبوى را رد كرده است. خوش بينانه ترين توجيهى كه در اين باره ارائه شده، اين است كه او «خبر واحد صحيح» را در برابر قواعد و اصول حجّت نمى داند، ولى خبر متواتر و مشهور را مى پذيرد. ^۱
به هر حال، با توجه به فضايى كه در آن روزگار بر كوفه حاكم بوده است، اگر ابان و امثال او، در برابر تفاوت بين ديه سه انگشت و چهار انگشت، استيحاش نموده و بر اساس آن كه چنين تفاوتى را مخالف قاعده مى دانند، به رد آن بپردازند، تعجب آور نيست. مشابه آن، از سوى ربيعة الرأى در برابر سعيد بن مسيب در همان دوره ديده مى شود. ربيعه ـ كه از اصحاب ابوحنيفه است ـ به سعيد بن مسيب ـ كه از تابعان و يكى از هفت فقيه معروف مدينه و بلكه سرآمد آنهاست ـ مى گويد: ديه سه انگشت زن چقدر است؟ سعيد مى گويد: سى شتر. ربيعه، از ديه چهار انگشت مى پرسد، و سعيد