حكمت در قرآن

واژه حكمت بيست بار در قرآن كريم به كار رفته است. با مرور آياتى كه اين واژه در آنها به كار رفته است، مى توان چند نكته را دريافت. نخست، آن كه حكمت عطيه اى الهى است و خداوند آن را به هر كس بخواهد، عطا مى كند. ^۱ ديگر، آن كه آن را تنها به شايستگانى مى بخشد كه يا پيامبر باشند، مانند حضرت داود، سليمان، لوط و عيسى، و يا در حد نبوت، مانند لقمان. ^۲ سوم، آن كه حكمت با كتاب الهى يا قرآن پيوندى ناگسستنى دارد؛ در بسيارى موارد كتاب و حكمت در كنار يكديگر قرار دارند و همسنگ به شمار مى روند. از اين منظر، مى توان قرآن و آيات آن را مصداق روشنى از حكمت دانست. ^۳ چهارم، آن كه حكمت قابل تعليم است و معلمان آن در درجه اول پيامبران و شخص پيامبر اكرم اند. ^۴ پنجم، آن كه حكمت معادل با خير فراوان است. ^۵
ششم، آن كه حكمت همراه با تزكيه است. هفتم، آن كه حكمت با شكر يا سپاسگزارى پيوندى مستقيم دارد ^۶ يا اين دو به يك معنا هستند و يا آن كه نتيجه داشتن حكمت شكر خواهد بود. ^۷ هشتم و سرانجام، آن كه حكمت در قرآن جنبه اى عملى و كاركردى دارد. آيات 23 تا 38 سوره اسراء حاوى دستوراتى عبادى و اخلاقى است. پس از بيان آنها خداوند آنها را نمونه اى از حكمت مى داند كه بر رسولش نازل ساخته است.
مرحوم علامه طباطبايى در ذيل تفسير آيه معروفى كه در بحث حكمت زبانزد است، يعنى «يُؤْتِى الْحِكْمَةَ مَن يَشَآءُ وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الْأَلْبَـبِ»^۸، مقصود از حكمت را در عرف قرآن اين گونه بيان مى كند:
حكمت، عبارت از قضاياى صادق مطابق با واقع است، از جهت اشتمال آن به نحوى بر سعادت انسانى، مانند معارف حقه الهى درباره مبدأ و معاد، و معارفى كه حقايق طبيعى را از جهت ارتباط آن با سعادت انسان بيان مى كند، همچون حقايق فطرى كه اساس تشريعات دينى به شمار مى روند. ^۹
تعبير حكيم نيز در قرآن، در مجموع، نود و هفت بار ذكر شده است. تنها يك بار حكيم به مثابه صفت امر به كار رفته است: «فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ»^۱۰ و پنج بار به عنوان صفت قرآن ^۱۱ به كار رفته