عملى. به دليل گستردگى اين احاديث و مفاهيم، ناگزير به گزينش آنها هستيم. در نتيجه، به بررسى اين مفاهيم و رابطه آنها با حكمت مى پردازيم.
الف. حكمت و خداترسى
حكمت، آشكارترين پيوند را با خداترسى دارد و بر اين حقيقت، به گونه هاى مختلفى، در روايات تأكيد شده است. گوهر اين احاديث، آن است كه بن مايه و گوهر حكمت، نتيجه و خاصيت آن، و جلوه آن خداترسى است. مى توان اين پيوند را در اين حديث ديد كه حضرت رسول فرمود:
رأس الحكمة مخافة اللّه عز وجل. ۱
ويژگى خداترسى، حكمت دينى را از حكمت هاى غير دينى يا دنيوى متمايز مى سازد. در كتاب امثال سليمان همين مضمون بارها تكرار شده است؛ مانند:
ترس يهوه آغاز علم است؛ ليكن جاهلان حكمت و ادب را خوار مى شمارند. ۲
يا:
خويشتن را حكيم مپندار، از خداوند بترس و از بدى اجتناب نما. ۳
و:
ابتداى حكمت ترس خداوند است و معرفت قدوس فطانت است. ۴
در برخى از روايات نيز از اطاعت از خدا يا اخلاص نسبت به او، به عنوان ريشه و خاستگاه حكمت ياد شده است؛ مانند اين حديث معروف كه از معصوم رسيده است:
من اخلص للّه اربعين صباحا ظهرت ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه؛ ۵ هر كس چهل روز براى خدا اخلاص بورزد، سرچشمه هاى حكمت از قلبش بر زبانش روان مى گردد.
ابن فهد حلى همين حديث را با اندك تفاوتى در واژه ها از حضرت رسول نقل مى كند. ۶
ب. حكمت و خاموشى
در برخى از روايات، تصريح شده است كه خاموشى نشان حكمت است و انسان به ميزانى كه بر زبان خود چيره مى گردد، به حكمت نزديك تر مى شود. پيامبر اكرم در حديث معروفى فرمود:
1.من لا يحضره الفقيه، ج۴، ص۳۷۶. اين حديث با اندك افزوده هايى در منابع ديگر نقل شده است، مانند: ارشاد القلوب المنجى من عمل به من اليم العقاب، ج۱، ص۱۵۳؛ مشكاة الأنوار فى غرر الأخبار، ص۲۳۰.
2.امثال سليمان، باب اول، آيه ۷، در كتاب مقدس، ترجمه رسمى، ص۷۳۴.
3.همان، باب۳، آيه۷، كتاب مقدس، ص۷۳۶.
4.همان، باب۹، آيه۱۰، كتاب مقدس، ص۷۴۱.
5.جامع الاخبار أو معارج اليقين فى اصول الدين، ص۲۴۹.
6.عدة الداعى و نجاح الساعى، ص۲۳۲.
