گرايش‏هاى مانوى در روايت «آكِلَةُ‏الخَضِر» - صفحه 77

هفت گونه ديگر را بر اساس شواهد موجود در متن شان بايد به سه گروه تقسيم كرد. با اين همه، وجه اشتراك تمام اين هفت نقل، عبارت منقول در بند شماره 7 است كه در آن پيامبر صلى الله عليه و آله وسلممى فرمايد: خير نمى تواند چيزى جز خوبى ايجاد كند (لايأتى الخيرُ إلا بالخير)، كه قطعا تعبيرى بسيار دقيق و جذاب است و احتمالاً صورت بندى قديمى تر داشته است. نكته آخر اين كه مضمون و محتواى بندهاى 1، 2، 3، 6، 8، بويژه 9 با وجود اختلاف شان در عبارت پردازى ـ كه دستمايه خوبى براى گروه بندى جديد مى شود ـ در تمام اين نقل ها مشابه است.
گونه هاى «ب» و «ل»، ظاهرا همان اندازه كه اسانيدشان به هم مرتبط اند، متون نزديك به هم نيز دارند. سه راوى ابتدايى اِسناد در اين دو نقل، قديمى ترين راويان در گروه اول اند. پس از آنها فُليج بن سليمان از ساكنان مدينه و متوفاى حوالى سال760م، ۱ قرار دارد كه فاصله تاريخى دور از ذهن ميان او و هلال ايجاد مى كند. ۲ ما اين گروه را به عنوان «اولين گروه مدنى» در نظر مى گيريم.
اما درباره متن، ما تنها گونه «ب» را به طور كامل در اختيار داريم؛ زيرا نقل هاى ابن حنبل تنها چند عبارت از گونه «ل» را دربر دارند؛ اما شباهتى نزديك با گونه «ب» دارند كه اين امر در سندشان هم مشهود است. بيشترين تفاوت جدى بين «ب» (كه متن آن در چاپ كِرِل Krehl چندين افتادگى دارد) و گروه نخست بدين عبارت است: در بند 4 متن اين گونه است:
پس از صحبت هاى او، پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم سكوت كرد. ما گفتيم او در حال دريافت وحى است و مردم ساكت ماندند؛ توگويى آنها پرندگانى داشتند كه بالاى سرشان نشسته بودند.
اين عبارت عجيب و غريب را قسطلانى توضيح داده است. وى مى گويد آنها شبيه مردمى رفتار مى كردند كه مى خواستند پرنده ها را بگيرند، اما مى ترسيدند مبادا آنها پرواز كنند. اين عبارت در هيچ يك از گونه هاى ديگر نقل روايت نيامده است. بند 6 چنين است:
پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: «كجاست آن كه سؤال را پرسيد؟ آيا او (يا: آن) واقعا خوب است؟ (سه دفعه).
اين عبارت، احتمالاً در پى اشاره به اين مطلب است كه اين كلمات آخر سه بار تكرار شده است. بى شك، در اين قسمت متن آشفتگى هايى هست. عبارت «آيا او (يا: آن) واقعا خوب است؟» در چهارمين گروه (گروه مصرى) هم وجود دارد، اما پس از بند 7 آمده كه احتمال بيشترى دارد در محل مناسب خودش باشد. در گروه سوم، دقيقا همان عبارت بند 7 وجود دارد كه سه دفعه تكرار شده است و از نظر معنايى هم هماهنگ تر است.
گونه هاى (ج، ه، ط) گرچه تا حدودى مختلف اند، اما در برخى ويژگى هاى متنى مشترك اند؛ مثل آنچه در بند 2 است و در آن، پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم از صيغه عالى بهره مى گيرد و مى فرمايد:
آنچه من بيشتر از هر چيز بخاطر آن براى شما نگرانم، بركت زمين و شكوه دنياست كه خدا

1.الطبقات، ج۵، ص۳۰۷.

2.اين فاصله ۳۶ سال است. (هارالد موتسكى)

صفحه از 83