تفسيرى، به نوعى در نسبت با اين روش، و با تعيين موضع در برابر آن تعريف مى شوند و تعريف تفسير اثرى مى تواند پايه و بناى هر نوع تقسيم بندى در شناخت و تمايز روش هاى تفسير قرآن و تفاسير باشد.
2. تعريف هاى موجود از تفسير اثرى، تحليل و نقد
پيش از آن كه تعريفى ديگر از تفسير اثرى ارائه كنيم، به تعاريف موجود و تحليل و نقد آنها مى پردازيم.
1 ـ 2. بر خلاف كسانى كه بى نياز از تعريف تفسير اثرى به مثابه يك روش، به بحث درباره تفسير ۱
زرقانى در تعريف تفسير اثرى آورده است:
هو ما جاء فى القرآن أو السنة أو كلام الصحابة بيانا لمراد اللّه تعالى لى من كتابه. ۲
و ذهبى نيز همين مضمون را، با اندكى تفصيل، در تعريف تفسير اثرى تكرار كرده است:
يشمل التفسير المأثور ما جاء فى القرآن نفسه من البيان و التفصيل لبعض آياته و ما نقل عن الرسول و ما صلي الله عليه و سلمو ما نقل عن الصحابة رضى الله عنه نقل عن التابعين، من كل ما هو بيان و توضيح لمراد اللّه تعالى من نصوص كتابه الكريم. ۳
همين معنا در جاى ديگر، با تفصيلى بيشتر ـ كه درباره آن سخن خواهيم گفت ـ آمده است:
و هو يشمل التفسير الذى جاء فى القرآن نفسه من البيان و التفصيل لبعض آياته، حيث ما أجمل فى آية فى فُسِّر فى آية أخرى ... و التفسير الوارد عن النبى صلي الله عليه و سلم سنته كذلك، فكم من آيات الكريمة جاءت مجملة ففصّلتها السنة، و كم من آيات جاءت عامة أو مطلقة فحصّصتها السنة أو قيدتها. و التفسير الوارد عن الصحابة الذين عاصروا زمن نزول الوحى و شهدوا أسباب النزول و عاينوا دواعيه، فكانوا أعلم المسلمين بتفسيره و تأويله و كذا أدرج علماؤنا تفسير التابعين، و ألحقوه بالتفسير بالمأثور، أصحاب النبى صلي الله عليه و سلم لاعتبارهم هم عايشوا و استقوا علومهم منهم، فكانوا
1.به عنوان نمونه، محمّد هادى معرفت، با اين كه در دو اثر خود به تفصيل درباره تفسير اثرى سخن گفته است، در مقام ارائه برخى از تفسيرپژوهان خود را ملزم به ارائه تعريف ديده اند. يك تعريف روشن بر نيامده است و خواننده بايد از لابه لاى عبارات وى، به نحو جسته و گريخته، منظور وى را از تفسير اثرى دريابد. وى در كتاب، تفسير و مفسران مى نويسد: «تفسير نقلى يا تفسير مأثور در بيان و تفصيل آيات مبهم قبل از هر چيز بر خود قرآن استوار است و سپس بر روايات نقل شده از معصوم و بعد از آن، بر رواياتى از صحابه بزرگوار پيامبر و تابعان آنان ... (ج۲، ص۱۷).
در جاى ديگر اشاره كرده است: «تفسير نقلى، شامل تفسير قرآن به قرآن، تفسير قرآن به سنت و تفسير قرآن به قول صحابه و تابعان است» (ج۲، ص۲۴). نيز در موضعى ديگر مى نويسد: «شيوه نقلى مبتنى بر گفتار و نظريات مأثور از سلف است با اندكى توضيح و شرح، چنان كه طبرى انجام داده است، يا با بسنده كردن به منقولات بدون هيچ اظهار نظر يا توضيح، چنان كه جلال الدين سيوطى و سيد بحرانى عمل كرده اند (ج۲، ص۱۶). نكته جالب اين كه محمّد هادى معرفت ـ كه آهنگ نگارش تفسير اثرى جامع كرده است ـ در مقدمه مبسوط اين كتاب هيچ تعريفى از تفسير اثرى عرضه نمى كند و بى آن كه در چيستى تفسير اثرى و شاخصه ها و مؤلفه هاى آن توضيح دهد، به بررسى اعتبار تفسير صحابه و تابعان و نيز آفات تفسير اثرى مى پردازد اثرى پرداخته اند، (التفسير الاثرى الجامع، ص۹۹ ـ ۱۸۰). نيز ر. ك: گرايش هاى تفسيرى در ميان مسلمانان، ص۷۵ ـ ۱۰۹.
2.مناهل العرفان فى علوم القرآن، ج۱، ص۴۸۰.
3.التفسير و المفسرون، ج۱، ص۱۵۲.
