آينده راه درست زندگى را انتخاب مى كنند و ايمان مى آورند، در شكم مادرهايشان خوش بختى مقدّر كرده و براى فرزندانى كه مى داند در آينده راه نادرست را انتخاب مى كنند و كفر مى ورزند، در شكم مادرهايشان بدبختى مقدّر نموده است ؛ چنان كه در حديثى، از پيامبر خدا آمده است كه :
سَبَقَ العِلمُ وَجَفَّ القَلَمُ، وَمَضى القَدَرُ بِتَحقيقِ الكِتابِ وَتَصديقِ الرُّسُلِ، وَبِالسَّعادَةِ مِنَ اللّهِ عز و جللِمَن آمَنَ وَاتَّقى، وَبِالشَّقاءِ لِمَن كَذَّبَ وَكَفَرَ، وَبِوَلايَةِ اللّهِ المُؤمِنينَ، وَبَراءَتَهُ مِنَ المُشرِكينَ؛۱علم (خدا)، پيشى گرفت و قلم، رقم زد و قَدَر، قطعى شد در به حقيقت پيوستن كتاب [آسمانى] و تصديق پيامبران و سعادتمندى هر مؤمن و تقواپيشه اى، بدبختى هر تكذيب كننده و كافر و نيز ولايت خداوند بر مؤمنان و بيزاريش از مشركان.
بنابراين، سعادت و شقاوت، گرچه به وسيله خداوند عز و جل تقدير مى شوند، امّا بر اساس ايمان و تقوا، و كفر وانكار ـ كه عمل اختيارى انسان اند ـ براى انسان، رقم مى خورند.
3. تأثير انتخاب انسان در عالم ذَر، ۲ بر خوش بختى و بدبختى در دنيا
سومين معناى ارائه شده براى حديث مورد بحث، آن است كه بر اساس شمارى از احاديث، انتخاب انسان در عالَم ذر ـ كه پيش از عالم كنونى بوده ـ در تكوين سرشت او مؤثّر بوده است، بدين معنا كه افرادى كه در آن عالم، راه درست را انتخاب كرده اند، سرشتشان در اين جهان نيز تمايل به انتخاب راه درست دارد كه موجب خوش بختى آنها مى شود و كسانى كه راه نادرست را انتخاب كرده اند، طبعا مايل به كارهاى ناشايست هستند كه موجب بدبختى آنها مى شود، هر چند آنها كه تمايل به بدى دارند، مى توانند راه درست را انتخاب كنند و آنها كه تمايل به نيكى دارند، مى توانند راه نادرست را انتخاب نمايند و در هر دو صورت، اجبارى در كار نيست.
4. تأثير اقتضايى رفتار مادر بر فرزند
يكى ديگر از محتملات اين حديث، اين مى تواند باشد كه باورها و رفتار پدر و مادر از هنگام انعقاد نطفه، تا هنگام تولد، تأثير اقتضايى دارد. اين تأثير اقتضايى به معناى مهيا بودن شرايط براى سعادت و شقاوت در زندگى پس از تولد است گرچه مانع اراده و انتخاب نيست.
شاهد اين معنا گذشته از تعبير «بطن امه» ـ كه مى تواند اشاره به نقش مادر در سرنوشت فرزند باشد ـ برخى روايت هاى ديگر است كه از تيسير سخن مى گويد؛ مانند اين حديث:
امام على عليه السلام : كُنّا في جِنازَةٍ في بَقيعِ الغَرقَدِ ، فَأَتانَا النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَقَعَدَ وقَعَدنا حَولَهُ ومَعَهُ مِخصَرَةٌ فَنَكَّسَ فَجَعَلَ يَنكُتُ بِمِخصَرَتِهِ، ثُمَّ قالَ : ما مِنكُم مِن أحَدٍ ـ ما مِن نَفسٍ مَنفوسَةٍ ـ إلاّ كُتِبَ مَكانُها مِنَ الجَنَّةِ وَالنّارِ، وإلاّ قَد كُتِبَ شَقِيَّةً أو سَعيدَةً.
1.التوحيد، ص۳۴۳، ح ۱۳؛ بحارالانوار، ج۵، ص۹۳.
2.جهان پيش از آفرينش انسان.
