ميان خود نقل و براى آيندگان روايت كنند. گزارش و شرح چگونگى حالات و رفتار پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم، نحوه زندگى و معاشرت، جنگ و صلح، هجرت و ماجراهاى وابسته به آن، حكمرانى و قضاوت هاى رسول خدا و خلاصه، هر آنچه به نوعى به زندگى آن حضرت مربوط بود، مورد توجه مسلمانان قرار داشت. اين گزارش ها ـ كه همگى تحت عنوان «حديث» نقل مى شد ـ مواد اوليه تاريخ نگارى اسلامى را فراهم ساخت. «حديث» عنوان كلى براى همه اخبارى بود كه به همان اندازه كه به فقه و احكام مربوط مى شد، به سيره و تاريخ نيز تعلق داشت.
در واقع، آنچه به نوعى بيانگر شخصيت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و حاكى از رويدادهاى تاريخى صدر اسلام بود، پيوند تنگ و ناگسستنى با حديث پيدا كرد. اين ارتباط دو سويه، در نهايت، به نفع هر دو علم تمام شد. تشريح اين موضوع با طرح اين مسأله آغاز مى شود كه تاريخ چگونه از درون حديث برخاست و به استقلال رسيد؟ حديث چه تأثيرى در تاريخ نگارى مسلمين داشت؟ تاريخ چه خدمتى به حديث كرد؟ اين سؤالات و پرسش هايى شبيه به اينها را مى توان به اين شكل مطرح كرد كه تاريخ و حديث در اسلام چه پيوندى با يكديگر دارند و چه تأثيراتى بر همديگر داشته اند؟ پاسخ به اين سؤال به همان اندازه كه براى محدّث اهميت دارد، براى مورّخ نيز مفيد است.
مفهوم شناسى تاريخ
«تاريخ» عنوان بخشى از معارف بشرى است كه در تحديد حدود و تعريف آن تلاش بسيارى به عمل آمده است. انديشمندان مسلمان نيز به نوبه خود، بحث هاى گسترده اى به ريشه يابى و معنا شناسى واژه «تاريخ» اختصاص داده اند. از منظر اينان، عنصر «زمان» بخش جدايى ناپذير اين واژه است كه همواره در تعريف لغوى و اصطلاحى مورد تأكيد قرار گرفته است. بدين جهت، «جوهرى» لغت شناس شهير قرن چهارم هجرى مى گويد:
«تاريخ» شناساندن وقت است. «تؤريخ» نيز به همين معناست. عرب مى گويد: «أرّخت الكتاب بيوم كذا»، يعنى: زمان نگارش نوشته را مشخص كردم. «ورّخت» نيز به همين معناست. ۱
بنا به گفته «ابن عساكر»(م571ق) تاريخ هر چيزى آخر آن است و در مورد وقت، غايت و موضعى است كه به آن منتهى مى شود. هنگامى كه گفته مى شود: فلانى تاريخ قومش است، يعنى: شرف و بزرگى قوم به او منتهى مى شود. براى هر سرزمينى و هر ملتى تاريخى است و قدر مشترك همه آنها اين است كه به وسيله زمان، مى توان حوادث مشهور و معروف را مشخص كرد. ۲
«ايجى» (م756ق) احتمال مى دهد كه واژه تاريخ از اصطلاح فارسى «ماه روز» گرفته شده و سپس معرّب گشته، به صورت «مورّخ» درآمده و ديگر مشتقات اين كلمه از آن شكل گرفته است.
1.تاج اللغة و صحاح العربية، ص۴۱۸.
2.تاريخ مدينة دمشق، ج۱، ص۲۴.
