«ابن خلدون»(م808ق) ـ كه شاهكار علمى اش نه در تدوين تاريخ، بلكه در مقدمه اى است كه بر آن نگاشته است ـ تاريخ را دانشى دانسته كه در ظاهر، اخبار روزگار و سرگذشت دولت ها و آمد و شد آنهاست؛ اما در باطن علمى است در باره كيفيات وقايع و موجبات و علل حقيقى آنها. به همين دليل، تاريخ از حكمت سرچشمه مى گيرد. ۱
«كافيجى» (م879 ق) موضوع علم تاريخ را عبارت از رويدادهاى برجسته و عجيب و غريبى مى داند كه براى ترغيب به انجام كارهاى نيك و تحذير از انجام كارهاى شيطانى و همچنين شادمان ساختن انسان ها از انجام اعمال نيك و برحذر داشتن آنان از افعال ناپسند و نيز براى نصيحت، عبرت، انبساط و انفعال، نقل و روايت مى شود. ۲
موضوع تاريخ از نظر «سخاوى»(م902ق) انسان و زمان است و مسائلى كه تاريخ به آنها عنايت دارد، عبارت است از: جزئيات مفصل احوال و اوضاع انسان و زمان كه بر آنها عارض مى شود. اصطلاح تاريخ به فنى اطلاق مى شود كه در آن از وقايع زمان به منظور تعيين ويژگى و مكان آن وقايع سخن مى رود. در واقع، تاريخ به آنچه در عالم بود و هست مربوط است. ۳
«حاجى خليفه» (م1067ق)، كتاب شناس مشهور جهان اسلام، علم تاريخ را به شناخت احوال طوايف، شهرها، عادات و رسوم، فنون و صنايع، نسب شناسى و وفيات، اختصاص داده است و موضوع آن را احوال پيشينيان از قبيل پيامبران، اوليا، عالمان، حكما، پادشاهان، شاعران و غيره مى داند. ۴
«فرانتس روزنتال» ـ كه كتابش در زمينه تاريخ تاريخ نگارى در ميان مسلمين از منابع مهم و قابل ذكر به شمار مى رود ـ هرچند احتمال مى دهد كه واژه «تاريخ» ريشه عربى جنوبى داشته باشد، ولى در نهايت مى نويسد:
تا زمانى كه شواهد بيشترى در اين زمينه فراهم نيامده است، اشتقاق آن را از كلمه «ماه (شهر)» دانستن مقبول ترين فرضيه به شمار مى آيد. بنابراين، ترجمه تحت اللفظى تاريخ، «ماه قمرى» خواهد بود، يعنى: اشاره به ماه و روزهاى ماه از طريق مشاهده قمر. ۵
بارى كلمه تاريخ در ميراث اسلامى از آغاز تاكنون به شش معنا به كار رفته است. ۶ اين معانى عبارت اند از:
1. سير زمان و حوادث به معناى تطوّر تاريخى (The history of...)،
1.مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۶۴ .
2.المختصر فى علم التاريخ، ص۶۱ .
3.الاعلان بالتوبيخ لمن ذم اهل التاريخ، ص۸۴ .
4.كشف الظنون عن اسامى الكتب و الفنون، ج۱، ص۳۷۱.
5.تاريخ تاريخ نگارى در اسلام، ج۱، ص۲۴.
6.المسلمون و كتابة التاريخ، ص۱۱۸.
