جمع قرآن - صفحه 108

اوليه مستقل ازهم طى دوران طولانى نقل است. ۱ اين روايات را مى توان آموزه هايى از بيانات نبوى تلقى كرد كه در دوره اى طولانى شفاها نقل شده بوده اند و نهايتا همه با هم در يك نسخه رسمى جمع شده اند. پايان اين فرآيند، يعنى رسميت يافتن يك مصحف، نمى توانسته زودتر از آخر قرن دوم هجرى باشد. همچنين پايه گذارى يك متن رسمى نظير آن مُصحَفى كه گردآورى اش را به عثمان نسبت مى دهند، نمى توانسته زودتر از اين تاريخ ايجاد شده باشد. ۲ بر اين اساس، اين روايات و ديگر اخبار درباره نخستين جمع قرآن را نمى توان گزارش هاى تاريخى معتبرى دانست، بلكه بايد آنها را مجعولاتى براى اهدافى خاص تلقى كرد. اين گزارش ها را، چنان كه برتون مطرح مى كند، چه بسا فقيهان جعل كرده اند تا نظريه هاى فقهى را كه در متن قرآن وجود ندارند، موجه جلوه دهند و يا در جعل آنها از منقولات خاخامى در تدوين متن اصلى اسفار پنجگانه و تثبيت متون مقدس عِبرى الگو گرفته اند. اين مراحل پيش زمينه هاى تدوين نسخه رسمى اند. بنابراين، ممكن نيست اين نسخه به قبل از قرن سوم هجرى بازگردد. ۳
برتون در كتاب جمع قرآن خود، روايات مربوط را به تفصيل بررسى كرده است. او در تلاش بود تا نشان بدهد كه منشأ پيدايش اين روايات، منازعات دانشمندان اصولى (اصوليان) بر سر مرجعيت دو منبع اصلى فقه اسلامى، يعنى قرآن و سنت نبوى و موضوع نسخ آيات قرآن بوده است. بنابراين، تمام روايات مربوط به جمع قرآن پس از مرگ پيامبر جعلى اند. بنابه نظر برتون، نه داستان جمع قرآن از سوى ابوبكر بهره اى از حقيقت دارد و نه تدوين رسمى قرآن به فرمان عثمان اصلاً وجود خارجى داشته است. انگيزه فقيهان در جعلِ جمع هاى مختلف و اظهار اين ادعا كه قرآنِ موجود نتيجه تنظيم ناقص وحى در زمان عثمان است، چه بوده است؟ برتون معتقد بود فقيهان مسلمان نيازمند متنى ناقص و نيمه تمام از قرآن بوده اند، زيرا ايشان احكامى فقهى را طرح كرده اند هيچ مبناى قرآنى نداشت و به همين دليل، مورد اختلاف و نزاع قرار گرفته بود. ايشان مدعى شدند مبناى اين احكام آياتى از قرآن است كه نوشته نشده است. پيش فرض لازم اين ديدگاه آن بود كه پيامبر وحى را به صورت مجموعه اى مشخص باقى نگذاشت. براى اثبات اين فرضيه، گزارش هايى درباره وجود مجموعه هاى غير رسمى جعل كردند و در تبيين اين كه تنها يك قرآن واقعى وجود دارد، نظريه تدوين رسمى ناقص قرآن به دستور عثمان را مطرح كردند. اگر همه روايات جمع هاى مختلف و مصاحف متعدد قرآن ساختگى باشند، تنها واقعيت معتبر تاريخى كه باقى مى ماند، خود قرآن است. برتون معتقد است اين قرآن را، به شكل معروف امروزى اش، خود پيامبر به جا گذاشته است، ۴ او به

1.مطالعات قرآنى، ونز برو، ص۴۷.

2.همان، ص۴۴.

3.همان، ۴۳ ـ ۵۲ . در اينجا ونزبرو به مقالاتى كه از «برتون» قبل از ۱۹۷۷ منتشر شده ارجاع مى دهد.

4.Burton, Collection, ۱۰۵ - ۲۴۰, و جاهاى ديگر.

صفحه از 126