هاشمى ۱ ، كتاب هيثم بن واقد جزرى ۲ ، كتاب ابو بدر كوفى ۳ ، كتب نصر بن مزاحم منقرى كوفى. ۴ در همين دوران كوفى ديگرى به نام عبدالرحمان بن ابى حماد صيرفى در قم ساكن شد ۵ كه ظاهرا كتاب ابراهيم بن ابى بلاد را به اين شهر مى آورد. ۶ بدين ترتيب، ميراث حديثى عظيمى از عراق به قم منتقل شد؛ ميراثى كه در قرون بعد، از قميان اخذ و به عراق بازگردانده شد.
انتقال از كوفه به اصفهان
ابراهيم بن محمد بن سعيد ثقفى از كوفيانى است كه وطن را به قصد اصفهان ترك مى كند. ۷ گويى او كتابى در مناقب و مثالب مى نگارد و محتواى آن را صحيح مى انگارد. كتاب وى بر كوفيان گران مى آيد و از او مى خواهند آن را عرضه نكند. ثقفى از ايشان مى پرسد كه دشمن ترين مردمان نسبت به شيعه در كدام شهرند؟ چون او را به اصفهان رهنمون مى شوند، قسم ياد مى كند كه كتاب را جز در آنجا نقل نكند و به سوى آن شهر رهسپار مى شود ۸ در اصفهان به نقل كتاب مى پردازد و درخواست بزرگانى چون: احمد بن محمد بن خالد برقى را براى رفتن به قم نمى پذيرد. ۹ افزون بر كتاب پيش گفته ـ كه المعرفة نام دارد ـ ساير كتاب هاى ثقفى صبغه اى تاريخى كلامى دارد و مى توان گفت با اين سفر بخشى از ميراث احاديث تاريخى كوفه به ايران انتقال مى يابد.
انتقال از كوفه به خراسان و ماوراء النهر
در ايران جز قم، دانشيان خراسان بزرگ هم تكاپوهاى حديث طلبانه خويش را آغازيدند.فضل بن شاذان نيشابورى در عنفوان جوانى در شهر كوفه كتبى چون كتاب ابن بكير را از حسن بن على بن فضال سماع مى كند. ۱۰ محمد بن مسعود عياشى سمرقندى نيز در جوانى به كوفه مى آيد و از بزرگانى چون على بن حسن بن فضال و عبداللّه بن محمد بن خالد طيالسى حديث دريافت مى كند. همچنين از خرمن دانش شيوخ بغداد و قم نيز خوشه مى چيند ۱۱ و به ديار خويش برگشته، محافل علمى سترگ خويش را پى مى افكند.
در موردى استثنايى اسماعيل بن محمد بن اسماعيل بن هلال مخزومى از مكّه عزم كوفه
1.همان، ص۱۸۹، ش۵۰۳ .
2.همان، ص۴۳۶، ش۱۱۷۱.
3.همان، ص۴۵۴، ش۱۲۲۹.
4.همان، ص ۴۲۸، ش ۱۱۴۸، نجاشى درباره اين طريق گويد: فأمّا طريقنا إليه من جهة القميين ... .
5.همان، ص۲۳۸ ـ ۲۳۹، ش۶۳۳ .
6.همان، ص۲۲، ش۳۲.
7.الفهرست، ص ۱۲ ـ ۱۳، ش ۷؛ رجال النجاشى، ص ۱۶ ـ ۱۷، ش ۱۹.
8.همان، ص۱۷، ش۱۹.
9.الفهرست، ص۱۲، ش۷؛ رجال النجاشى، ص۱۷، ش۱۹.
10.همان، ص۳۵، ش۷۲.
11.همان، ص۳۵۰ ـ ۳۵۱، ش۹۴۴.
