اصل كلى مى تواند براى كشف و رفع تحريفات احتمالى عارض بر اسناد، به كار آيد؛ در محور دوم از قراينى سخن به ميان آمده كه در پرتو آنها مى توان مواضع خلل در اسناد را تا حد زيادى باز شناخت و سپس از راه مناسب براى برطرف كردن آنها اقدام كرد. ۱
طرح مسأله ۲
از جمله مشكلاتى كه در طول زمان، به علل مختلف، دامنگير تعدادى از روايات شده، تحريفاتى است كه در اسناد آنها راه يافته است. مقصود از تحريف هر گونه تغييرى است كه عارض بر سند شده باشد؛ چه به نحو تصحيف، يعنى تبديل و تغيير يافتن برخى كلمات سند، يا زياده، به معناى افزوده شدن چيزى به آن و يا سقط، يعنى افتادن چيزى از سند. ۳ از بررسى برخى اسناد به دست مى آيد كه به جهت عروض و بروز اين گونه مشكلات، گاه روايتى صحيح به غير صحيح و بالعكس تبديل شده است. از اين رو، در ارزيابى اسناد روايات و سير مراحل تحقيق از آنها، كشف و شناخت اين تحريفات از اهميت بسيارى برخوردار است. ۴
تحريفات واقع شده در اسناد، ممكن است عارض بر «عناوين سند»، اعم از نام راوى، صفت «بن»، نام پدر يا جد راوى و اوصاف نسبى وى، و يا «عبارات سند» شده باشند. مقصود از عبارات سند كلماتى است كه عناوين را در اسناد به هم ربط مى دهند؛ مانند «عن»، «و»، «قال»، «قال حدثنا»، «اخبرنا» و امثال آن كه از آنها به تعابير واسطه نيز ياد مى شود. ۵
به گمان نگارنده، اين گونه اسناد قابل شناسايى است و مى توان اصول و ضوابطى براى خلل زدايى از آنها وضع كرد و قراينى براى تشخيص مواضع تحريف و سپس تصحيح آنها ترتيب داد.
1.در به سامان رسيدن اين نوشتار، برخى از آثار قلمى فاضل ارجمند و محقق رجال شناس حوزه علميه قم، استاد سيد محمد جواد شبيرى ـ دام عزه ـ كه در باره تنى چند از روات به رشته تحرير درآورده اند، الهام بخش نگارنده بوده است. رساله هاى عالمانه ايشان در مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى(نور) موجود است و اسامى آنها در پانوشت ها و بخش منابع اين مقاله ذكر شده است. اين رساله ها اساسا در موضوع توحيد مختلفات و تمييز مشتركات بوده و حاوى نكاتى بديع و سودمند است.محتواى رساله ها عمدتا مربوط به بررسى احتمال اتحاد يا تغاير بعضى عناوين ويا تمييز عناوين مشترك است كه گاه در خلال بحث ها، از اختلالات راه يافته به اسناد نيزسخن به ميان آمده است. كارى كه نگارنده در اين مقاله (و دو مقاله ديگردر اين زمينه)، سامان داده، با الهام از رساله هاى يادشده، اما متفاوت از بررسى هاى ايشان است؛ اهتمام اين مقاله معطوف به شناسايى يك سلسله اصول عام در قالب راه كارها، و نيز قراين و شواهدِ قابل استفاده در امر كشف تحريفات عارض بر اسناد است كه در مقام خلل زدايى از آنها به كار محققان اين عرصه مى آيد.
2.ايده پژوهش در اين مساله را هم مديون اشارات دانشور گرامى جناب آقاى سيد على رضا حسينى شيرازى مدرس علم رجال و پژوهشگر اين رشته در مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى قم هستم و از ايشان نيز سپاسگزارم.
3.البته اختلالات اسناد منحصر به موارد ياد شده نيست، گاهى ممكن است در سندى جاى اسم راوى با اسم پدرش عوض شده باشد ويا احياناً دو عنوان در يك سند جا به جا شده باشند و يا اين كه جاى دو سند با هم عوض شده، و يا بين نسخه صحيح و مصحف جمع شده باشد، و امثال آن (ر. ك: اصول الرجال، المستوى الاولى، ص۱۷).
4.ر. ك: همان، المستوى الاولى، ص۱۶.
5.اين اصطلاح را از استاد شبيرى وام گرفته ام.
