اكنون بحث را در دو محور راه كارها و قراين، جداگانه پى مى گيريم:
محور اول: راهكارهاى كشف اختلالات
از جمله مراحلى كه در تحقيق از اعتبار اسنادِ روايات، بايد پشت سرگذاشت، شناسايى تحريفات راه يافته به برخى از آنها، و به دنبال آن، چاره جويى براى اين مشكل است. براى اين منظور مى توان راهكارها و ضوابط عامى را پيشنهاد كرد تا در حل مشكل اختلالات از نوع تحريف، كارساز باشد. در اين محور پنج راه كار كلى براى مقصود يادشده، با ذكر نمونه هايى ارائه مى گردد:
1. مطابقت دادن اسناد روايات متحدالمضمون يا متشابه السند با يكديگر
الف. مقايسه روايات هم مضمون يا قريب المضمون
ضابطه كلى در كشف اختلالات، مقايسه اسناد روايات هم مضمون يا قريب المضمونى است كه در ابواب مختلف يك كتاب يا كتب متعدد روايى، ذكر شده است. در خلال اين مقايسه ها، تحريفات و اختلالات احتمالى راه يافته به اسناد تا حد زيادى روشن مى شود.
نمونه اول: در الكافى به نقل از المحاسن آمده است:
على بن محمد، عن احمد بن ابى عبداللّه ، عن ابان بن عبدالملك، عن اسماعيل بن جابر، عن ابى عبداللّه عليه السلام ، قال: انا لنبدأ بالخل عندنا...).۱
اما همين روايت را برقى در موضعى ديگر از المحاسن چنين نقل كرده است:
عن ابان، عن عبدالملك، عن اسماعيل بن جابر، عن ابى عبداللّه عليه السلام ، قال: انا لنبدأ عندنا بالخل ...۲
مقايسه اين دو سند، ورود اختلال در سند اول برقى و به تبع آن سند الكافى را محتمل مى كند. خلل مربوط به عنوان «ابان بن عبدالملك» است كه ظاهرا عن به بن تصحيف شده است.
دلايل محرَّف بودن سند اول را مى توان چنين بيان كرد: شيخ طوسى در رجال، ابان بن عبدالملك را از اصحاب امام صادق عليه السلام شمرده اند. ۳ برقى نيز در رجال خود ابان بن عبدالملك را ذيل اصحاب ابى عبد اللّه جعفر بن محمد عليهماالسلام آورده است، ۴ كما اين كه نجاشى او را با وصف الثقفى راوى كتاب الحج از امام صادق عليه السلام شمرده است. بنابراين، بر اساس اصول رجالى، وى در طبقه امام صادق
1.الكافى، ج۶ ، ص۳۲۹، روايت ۵؛ المحاسن، ج۲، ص۴۸۵، روايت ۵۳۹ .
2.المحاسن، ج۲، ص۴۸۷، روايت۵۵۳ .
3.ر. ك: رجال الطوسى، ص۱۶۴، شيخ او را با وصف الخثعمى ياد كرده، اما صحت انتساب وصف مذكور به ابان بن عبدالملك معلوم نيست، كما اين كه نجاشى او را با وصف الثقفى آورده است (رجال النجاشى، ص۱۴، ش۹) و سخن نجاشى صائب تر مى نمايد. شيخ بار ديگر در رجال خود، ذيل اصحاب امام صادق عليه السلام پس از ذكر هشام بن عبدالملك، نام او را ذكر كرده است (ر. ك: همان، ص۳۱۹، ش۴۷۵۹).
4.رجال البرقى، ص۳۹.
