به عنوان مؤيد احتمال تحريف مى تواند به كار آيد.

نتيجه

بهره مندى از حديث نيازمند احراز اعتبار آن از حيث صدور و دلالت است. اطمينان به صدور احاديث خود مبتنى بر چند امر از جمله شناخت احوال تك تك راويان و عناوين واسطه در سند است. به علل مختلف در طول زمان اختلالاتى بر اسناد تعدادى از روايات عارض شده، كه از آن جمله تحريفات است. تحريف، گاه به صورت تصحيف يك عنوان يا عبارت سند رخ داده، زمانى به شكل سقط يك يا چند عنوان يا تعابير واسطه از سند بوده و در مواردى هم به صورت اضافه شدن چيزى به سند. اين مشكلات باعث شده كه گاه روايتى صحيح به غير صحيح و بالعكس تبديل شود. از اين رو، در بررسى و تحقيق اسناد روايات و اطمينان به صدورشان، كشف و شناخت اين گونه تحريفات بسيارمهم است. براى چاره جويى از اين مشكلات مى توان راه كارهايى را پى جست و ضوابطى را وضع كرد تا اختلالات احتمالى را حتى الامكان از دامن اسناد زدود. مقايسه و مطابقت دادن اسناد روايات هم مضمون يا قريب المضمون مذكور در ابواب مختلف يك كتاب يا كتب متعدد روايى با يكديگر، مقايسه و مطابقت دادن رواياتى كه مضمونشان مختلف، ولى اسنادشان مشابه است، مقايسه نسخه هاى مختلف يك كتاب روايى با هم، مراجعه به اصول روايى و پى جويى سندهاى در مظانّ اختلال در مصادر اصلى آنها، يا مراجعه به مصادر رجالى و مقايسه اسناد و عناوين آنها با عناوين و طرقِ موجود در اين گونه مصادر و مشيخه، مراجعه به شروح معتبر و جوامع روايى ثانوى و متأخر، طبقه شناسى عناوين و راويان و مشايخ آنها (و بالاخره، استقصاى راويت كنندگان از يك عنوان، از جمله راه كارها و ضوابطى هستند كه در خلل زدايى از اسناد مى توانند كارساز باشند.
قراينى را هم مى توان ترتيب داد كه به كشف موضع خلل در سند كمك كند و راه را براى تشخيص مورد تحريف هموار سازد: عدم امكان جمع دو وصف نسبى مختلفِ منتسب به يك عنوان قرينه خلل در يكى ازآن دو وصف است. وجود عناوين نادر، غريب و مبهم در اسناد، بى آن كه وجهى براى ابهام آن وجود داشته باشد، هم مى تواند به عنوان قرينه اى بر وجود خلل در سند باشد. از ديگرقراين براى پى بردن به وقوع تحريف در يك سند، وجود ناهمخوانى بين اجزاى سند به لحاظ ساخت دستورى و قواعد ادبى است. و بالاخره اين كه نفس ورود روايت در كتابى غير مشهور، هم مى تواند به عنوان مؤيدى براى تقويت خلل وتحريف احتمالى سند آن به كار آيد.

كتابنامه

ـ الإختصاص، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: انتشارات كنگره جهانى شيخ مفيد، 1413ق.
ـ الأمالى، ابوجعفر محمد بن على بن بابويه الصدوق، تهران: انتشارات كتابخانه اسلاميه، 1362ش.
ـ بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، چهارم، بيروت: مؤسسة الوفاء، 1404ق.