امام عليه السلام : بنابراين ، به وجود خداوند به عنوان آفريدگار و سازنده پديده‏ها اعتراف مى‏كنى . آيا باز هم ترديد دارى ؟
طبيب : توقّف دارم .

نيازمندى حس به عقل‏

امام كه مى‏دانست علت توقّف او حل نشدن مسئله «شناخت» است و طبيب ، تنها راه شناخت را حس مى‏پندارد و به همين جهت نمى‏تواند به وجود خدا اعتراف كند، با اين‏كه سابقاً توضيحات نسبتاً كافى در اين زمينه داده بود ، دوباره سخن را به مسئله شناخت كشاند :
امام عليه السلام : بر خلاف آنچه تو مى‏پندارى [ كه عقل براى شناخت موجودات ، نيازمند به حس است ] ، من معتقدم كه حس، براى شناخت موجودات ، نيازمند به عقل است‏^۱ .
طبيب : من اين مطلب را بدون دليل روشن ، نخواهم پذيرفت .
امام عليه السلام : اين را مى‏دانى كه گاهى تمام حواس يا بعضى از آنها موقّتاً تعطيل مى‏شود و روح ، تدبيرِ بدن را به عهده مى‏گيرد؟
طبيب : اين سخن ، شبيه به دليل است ؛ ولى مايلم مطالب را به بيان ديگرى توضيح دهيد؟
امام عليه السلام : اين را قبول ندارى كه روح پس از تعطيل شدن موقّتىِ حواس ، در بدن باقى است؟
طبيب : چرا ؛ ولى وقتى حواس تعطيل شد ، ديگر عقل نمى‏تواند چيزى را درك كند .
امام عليه السلام : مى‏دانى كه كودك ، هنگام ولادت نمى‏تواند از حواس پنجگانه‏اش استفاده كند .
طبيب : مطلب ، همين‏طور است .
امام عليه السلام : اگر اين طور است ، بنابراين كدام حس ، كودك را در هنگام گرسنگى ، به خواستن شير راهنمايى مى‏كند؟ و كدام حس او را در هنگام سير شدن، پس از گريه به خنده وا مى‏دارد؟
كدام يك از حواس پرندگان گوشتخوار و پرندگان دانه‏خوار ، آنها را راهنمايى مى‏كند كه در برابر جوجه‏هاى خود ، گوشت و يا دانه بريزند و آن‏گاه گوشتخواران به سوى گوشت و دانه‏خواران به سوى دانه حركت كنند؟
اگر حواس پنجگانه سبب شناخت آنهاست، اين دو نوع پرنده، هر دو داراى حواس پنجگانه‏اند . پس چرا يكى به طرف دانه مى‏رود و ديگرى به سوى گوشت؟ آن حس كه به يكى مى‏فهماند دانه با دستگاه هاضمه‏اش مناسب است، و به ديگرى مى‏فهماند گوشت برايش خوب است ، كدام حس است ؟
چرا جوجه‏هاى پرندگانى كه در آب زندگى مى‏كنند ، وقتى در آب انداخته مى‏شوند ، شنا مى‏كنند ؛ ولى جوجه‏هاى پرندگان صحرا، در آب غرق مى‏شوند ، در صورتى‏كه هر دو داراى حواس پنجگانه‏اند ؟ و چرا اين حواس براى پرندگان نوع اوّل مفيد است و آنها را در شنا يارى مى‏دهد ؛ ولى براى پرندگان نوع دوم ، مفيد نيست ؟
چرا مورچه‏اى كه اصلاً آب نديده، وقتى در آب انداخته مى‏شود ، شنا مى‏كند ؛ ولى آدم پنجاه ساله نيرومند و دانا ، در صورتى‏كه شنا نداند ، غرقمى‏شود ؟ اگر تنها راه شناخت، حواس پنجگانه است، چرا او با آن عقل و حواس سالم و تجربه كافى، آنچه را مورچه شناخته، نمى‏تواند درك كند؟
آيا مطالب گذشته كافى نيست كه بفهمى آنچه كودك را به سوى شيرْ بسيج مى‏كند و پرنده دانه‏خوار را به جمع‏آورى دانه، وگوشتخوار را به خوردن گوشت وا مى‏دارد، روح است، كه مركز عقل است ؟
طبيب - كه كاملاً در پاسخ درمانده بود - گفت : من نمى‏توانم بفهمم كه عقل ، چيزى را بدون حواس درك كند .