مبحث عقل در آثار مرحوم آيت‌الله ميرزامهدى اصفهانى (1303ـ1365 ق.) بسيار روشن، دقيق و گاه ممتاز از ديگران بيان شده است.
حجّيّت عقل در حوزه مباحث نظرى و اصول اعتقادى
دكتر غلامحسين دينانى درباره نظريه مرحوم ميرزاى اصفهانى چنين مى‌گويد :
مرحوم ميرزا مهدى اصفهانى با انكار برهان منطقى، عقل نظرى را نيز زير سؤال برده است. به همين جهت است كه وقتى در باره عقل سخن مى‌گويد، مهم‌ترين خصلت و خاصيّت آن را ادراك حسن و قبح دانسته است. عين عبارت او در اين باب چنين است: «... و هكذا العقل يستضيئون به النّاسُ فيعرفونَ به الحسنَ و القبحَ ...» 1 همان‌سان كه در اين عبارت مشاهده مى‌شود، بهره مردم از نور عقل در اين است كه حسن و قبح را مى‌فهمند و بين آنها تفاوت قائل مى‌شوند. كسانى كه با مسائل عقلى آشنايى دارند، به خوبى مى‌دانند كه ادراك حسن و قبح و عدل و ظلم و آن چه در عمل تحقّق مى‌پذيرد، به عقل عملى مربوط است؛ در حالى كه عقل نظرى اشيا را بدان‌گونه كه هستند ادراك مى‌كند، نه بدان‌گونه كه بايد انجام پذيرند يا انجام نپذيرند. 2
حال براى روشن شدن مدّعاى آقاى دينانى به آثار مكتوب مرحوم ميرزا نظرى مى‌افكنيم تا حقيقت روشن شود. ميرزاى اصفهانى گويد :
إنّ ههنا مقامان ]مقاميْنِ صح.[ لابدّ من التنبيه عليهما: أحدهما: أنّ حجّيّة كلّ الحجج لابدّ و أن ينتهيَ إلَى الحجّةِ بالذّات و إلّا لم يثبتْ شيءٌ من الأشياءِ اِذْ ما لم ينتهِ إليها لَما كان ثبوتُها مُسلّمآ و قطعيّآ. فَعلمُ الميزانِ و الفلسفةِ مَا لم ينتهِ إلى حجيّةِ العقلِ الّذي هو حجّةٌ بالذّات لم يكنْ بحجّةٍ أبدآ... و مِن البديهيّاتِ الأوّليّةِ أنّ الحجّة بالذّات هو العقل و ذلک أيضآ بضرورةٍ منه، إذ وفودُ كلِّ الحجج عند بابه، فالعقل نوري الذّات درّاکٌ بذاته فذاته الدّرک و
1.ميرزامهدى اصفهانى، ابواب الهدى، ص ۶۵
2.ابراهيمى دينانى، ماجراى فكر فلسفى در جهان اسلام، ج ۳، ص ۴۲۶
