مردم مدينه رهسپار مكّه شدند. در ميان آنان، هفتاد مرد يا هفتاد و سه مرد و دو زن مسلمان نيز بودند. ۱
مسلمانان با يكديگر قرار گذاشته بودند كه در حجّ با رسول خدا صلی الله علیه و آله ديدار كنند. در آن زمان، اسلام در مدينه نفوذ يافته و آشكار شده بود. برخى از آن گروه با پيامبر ديدار كردند. آن حضرت در محل عقبه منى هنگام شب با آنان وعده ملاقات گذاشت؛ و به آنان فرمان داد كه فرد خفته را بيدار نكنند و منتظر غايبان نيز نشوند. پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله تأكيد داشت كه اين ملاقات كاملاً مخفى بماند و مشركان و سران قريش، از آن باخبر نشوند.
شب موعود، پس از آنكه همه به خواب رفتند و ثلثى از شب گذشت، مسلمانان يكى پس از ديگرى، پنهانى به سوى وعده‌گاه حركت كردند. آنان بدون اينكه كسى از حركتشان آگاه شود، درون درّه‌اى در عقبه منى گرد آمدند.
در آنجا در منزلى كه به عبدالمطلّب تعلّق داشت، با پيامبر ديدار كردند؛ در حالى‌كه حمزه، على علیه السلام و عبّاس همراه آن حضرت بودند. ۲
اين اقدام، نخستين گام اساسى بود در ايجاد انضباط الهى، در شهرى كه به‌زودى مركز جامعه دينى و حكومت اسلامى مى‌شد. گامهاى بعدى در همين جهت بود.
3ـ2ـ3) مسجد مدينه
آن گاه كه پيامبر صلی الله علیه و آله به يثرب (مدينة النبى) گام نهاد، نخستين اقدام تأسيسى آن حضرت ايجاد «مسجد» بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله مى‌خواست نظمى نوين و الهى برقرار سازد و اين نظم جز با همسويى قواى فرد و جامعه در جهتى الهى ميسّر نيست؛ و مسجد سنگ زيرين نظام الهى پيامبر بود.
بدين ترتيب، پيامبر نظمى نوين و الهى را در ميان امّت خود پى‌ريزى كرد و آنان را به سوى كمال مطلق فراخواند. آنچه به‌عنوان پيمان عمومى يا نظامنامه مدينه اعلام شد نيز اقدامى در اين جهت بود.
