تحقيق در وجه اعجاز قرآن كريم

منصور پهلوان ^۱

چكيده : اغلب مفسّران و دانشمندان علوم قرآنى در وجه اعجاز قرآن كريم بحث كرده‏اند. برخى از ايشان بر جنبه‏هاى بلاغى و لفظى تأكيد كرده‏اند و برخى ديگر بر جنبه‏هاى معنوى و محتوايى.
اشكالاتى كه در بحث اعجاز بلاغى وجود دارد، يكى اين است كه چرا لفظ اعجاز در قرآن كريم استعمال نشده است و آيا اطلاق اين لفظ بر آيه و بيّنه رواست ؟
ديگر آنكه چرا در قرآن كريم و احاديث ائمه طاهرين عليهم السلام به وجه فصاحت و بلاغت اشاره‏اى نشده و بجاى آن از اوصافى مانند هدايت و نور و آيه و بينه و برهان و حجت و سلطان استفاده شده است ؟ جنبه‏هاى معنوى و محتوايىِ اعجاز قرآن كريم، نسبت به جنبه‏هاى بلاغى و لفظى، از اهميت بيشترى برخوردار است و بعضى از علماى شيعه بر آن تأكيد فراوان كرده‏اند.
كليد واژه‏ها : اعجاز / وجوه اعجاز / اعجاز بلاغى / فصاحت و بلاغت / وجه معنوى و محتوايى / آيه / بينه/ برهان / حجت / هدايت / تحدّى.

مقدمه

از قرون اوليه اسلامى، مفسّران و دانشمندان مسلمان به تحقيق در وجه اعجاز قرآن كريم همت گمارده و وجوه مختلفى را با مصاديق و شواهد قرآنى ذكر كرده‏اند. بعضى از اين وجوه بر جنبه‏هاى لفظى و بلاغى تأكيد دارد، همانند: فصاحت و بلاغت و اسلوب و نظم. و بعضى ديگر به جنبه‏هاى معنوى همچون : اشتمال بر معارف و حقايق عالى و هدايت و راهبرى بشر.

اعجاز بلاغى

آنان كه بر اعجاز بلاغى قرآن كريم تأكيد دارند، مى‏گويند: آنچه كه در همه سوره‏هاى اين كتاب آسمانى وجود دارد، همان بلاغت و فصاحت محيّر العقول آن است و چون قرآن كريم به آوردن سوره‏اى به مانند آن تحدى كرده است، وجه اعجاز در تمامى سوره‏ها وجود دارد، در حالى كه بعضى از وجوه مذكور در مبحث اعجاز در تمامى سوره‏ها موجود نيست. مثلاً اِخبار از غيب يا آياتى كه معجزات علمى شمرده مى‏شود، در همه سوره‏هاى قرآنى نيست. بعلاوه وجه اعجاز بايستى مورد اذعان و اعتراف اصحاب و معاصران پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله باشد، در حالى كه بسيارى از معارف عاليه و اخبار علمى و غيبى قرآنى در قرون بعد به اثبات رسيده است و براى مردم آن عصر، اعجاز تلقى نمى‏شده است.
جمهور دانشمندان علوم قرآنى و مفسّران قرآن كريم - اعّم از عامّه و خاصّه - بر وجه بلاغت و فصاحت اعجاز تأكيد كرده‏اند. علامه مجلسى قدس سرّه پس از بحث مستوفا درباره آيات و احاديث اعجاز مى‏نويسد :
«اما در باب وجه اعجاز، جمهور از عامه و خاصه، از جمله شيخ مفيد^۲ قدّس سرّه بر اين اعتقادند كه اعجاز قرآن به واسطه آن است كه در طبقه علياى فصاحت و بالاترين درجه بلاغت قرار دارد و فصحاء عرب با سلايق مختلف خود و علماى بلاغت با مهارتى كه در فن بيان اساليب كلام دارا هستند، آن را مى‏شناسند، فصاحت و بلاغتى كه در قرآن كريم در زمينه‏هاى مختلف بكار رفته است، همچون اخبار از مغيبات و علوم الهى و مبدأ و معاد و مكارم اخلاق و حكمت علمى و عملى و مصالح دينى و دنيوى» ^۳
ابن سنان خفاجى (م 466 ق) اديب و شاعر شيعى در مقدمه كتاب سرّ الفصاحة مى‏نويسد : «براى هركس كه بخواهد به بحث در اعجاز قرآن بپردازد، راهى جز آن نيست كه با اسرار فصاحت و بلاغت آشنا شود» ^۴.
قطب الدين راوندى (م 573 ق) دانشمند بزرگ شيعى در كتاب الخرائج و الجرائح در باب وجوه اعجاز قرآن، به تفصيل سخن مى‏گويد، و پس از ذكر هفت وجه معروف آنها مى‏نويسد : «اشبه اين اقوال به حق و اقرب آنها به حجت، قول كسى است كه وجه اعجاز را فصاحت خارق‏العاده آن مى‏داند، زيرا فصاحتى كه افزون بر قدر فصاحت فصيحان باشد، اعجاز خواهد بود.» ^۵
حكيم و متكلم نامدار شيعى خواجه نصيرالدين طوسى (م 672 ق) در كتاب گرانقدر تجريد الاعتقاد مى‏گويد : در باب اعجاز قرآن، برخى گفته‏اند به واسطه فصاحت آن است، برخى مى‏گويند به واسطه اسلوب و فصاحت آن هر دو است و برخى هم به صرفه معتقدند. و هر سه اين اقوال محتمل است.
علامه حلى (م 762 ق) فقيه نامدار شيعى در شرح عبارت خواجه، ضمن محتمل شمردن اقسام ثلاثه مى‏گويد: «اهل حق وجه اعجاز قرآن را عبارت از فصاحت و اسلوب آن مى‏دانند.» ^۶دانشمندان عامه نيز از ديرباز بر وجه بلاغى اعجاز قرآن كريم تأكيد كرده‏اند. ابوهلال عسكرى (قرن چهارم) در مقدمه كتاب الصناعتين مى‏نويسد: «پس از معرفت خداوند - جل ثنائه - سزاوارترين علوم به تعلّم و شايسته‏ترين آنها به حفظ، علم فصاحت و بلاغت است كه اعجاز كتاب خدا بدان وسيله شناخته مى‏شود» ^۷.
ابوالحسن على بن عيسى رمانى (م 386) در كتاب النكت لاعجاز القرآن، هفت وجه از وجوه اعجاز قرآن را نام مى‏برد و درباره آنها به شرح و توضيح مى‏پردازد. اين وجوه عبارتند از : ترك معارضه، تحدّى با عموم، صرفه، بلاغت، اخبار غيبى، نقض عادت و قياس آن با ساير معجزات. امّا گفتنى است كه در اين كتاب، تنها وجه بلاغت، از تفصيل نسبى برخوردار است و ساير وجوه به اجمال تمام بازگو شده است. در حقيقت در اين رساله، رمانى بى‏آنكه ساير وجوه اعجاز را انكار كند، به شرح و بسط بلاغت قرآنى مى‏پردازد، و شواهد متعدد آيات قرآنى را در اثبات مدعاى خود، يكى پس از ديگرى در معرض انظار قرار مى‏دهد. ^۸
ابو سليمان خطابى (م 388 ق) مى‏گويد : «قرآن كريم بدان سبب معجزه است كه فصيح‏ترين‏
الفاظ را با بهترين تأليف و نظم در بيان اصحّ معانى آورده است .» ^۹
قاضى باقلانى (م 403 ق) در كتاب معروف خود اعجاز القرآن، بلاغت و فصاحت را وجه اعجاز قرآن كريم دانسته و مى‏نويسد : «كسى كه به وجوه خطاب معرفت داشته باشد و طرق بلاغت و فنون فصاحت را بداند، اعجاز قرآن را خواهد شناخت.» ^۱۰
جرجانى (م 471 ق) در دو كتاب خود، «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغه»، درباره بلاغت قرآن كريم بحث كرده و از آن به نظم تعبير نموده است. وى مى‏نويسد: «اعراب از آوردن همانندى براى قرآن در نظم ناتوان ماندند. و تحدّى قرآن با آنان، بر سر اين بود كه اگر مى‏توانند در هر مضمونى كه مى‏خواهند گفتارى بياورند كه از نظمى به سان نظم قرآن يا نزديك به آن برخوردار باشد.» ^۱۱.
زمخشرى (م 538 ق) لغوى و مفسر معروف مى‏نويسد : «براى درك معجزه رسول خدا و معرفت لطايف حجت و آيت نبوت او، چاره‏اى جز دانستن علم معانى و بيان نيست.» ^۱۲
فخر رازى (م 606 ق) در كتاب «نهاية الايجاز فى دراية الاعجاز» مى‏نويسد : «وجه معقول اعجاز قرآن كريم، فصاحت آن است» ^۱۳.