تحقيق در وجه اعجاز قرآن كريم
منصور پهلوان ۱
چكيده : اغلب مفسّران و دانشمندان علوم قرآنى در وجه اعجاز قرآن كريم بحث كردهاند. برخى از ايشان بر جنبههاى بلاغى و لفظى تأكيد كردهاند و برخى ديگر بر جنبههاى معنوى و محتوايى.
اشكالاتى كه در بحث اعجاز بلاغى وجود دارد، يكى اين است كه چرا لفظ اعجاز در قرآن كريم استعمال نشده است و آيا اطلاق اين لفظ بر آيه و بيّنه رواست ؟
ديگر آنكه چرا در قرآن كريم و احاديث ائمه طاهرين عليهم السلام به وجه فصاحت و بلاغت اشارهاى نشده و بجاى آن از اوصافى مانند هدايت و نور و آيه و بينه و برهان و حجت و سلطان استفاده شده است ؟ جنبههاى معنوى و محتوايىِ اعجاز قرآن كريم، نسبت به جنبههاى بلاغى و لفظى، از اهميت بيشترى برخوردار است و بعضى از علماى شيعه بر آن تأكيد فراوان كردهاند.
كليد واژهها : اعجاز / وجوه اعجاز / اعجاز بلاغى / فصاحت و بلاغت / وجه معنوى و محتوايى / آيه / بينه/ برهان / حجت / هدايت / تحدّى.
مقدمه
از قرون اوليه اسلامى، مفسّران و دانشمندان مسلمان به تحقيق در وجه اعجاز قرآن كريم همت گمارده و وجوه مختلفى را با مصاديق و شواهد قرآنى ذكر كردهاند. بعضى از اين وجوه بر جنبههاى لفظى و بلاغى تأكيد دارد، همانند: فصاحت و بلاغت و اسلوب و نظم. و بعضى ديگر به جنبههاى معنوى همچون : اشتمال بر معارف و حقايق عالى و هدايت و راهبرى بشر.
اعجاز بلاغى
آنان كه بر اعجاز بلاغى قرآن كريم تأكيد دارند، مىگويند: آنچه كه در همه سورههاى اين كتاب آسمانى وجود دارد، همان بلاغت و فصاحت محيّر العقول آن است و چون قرآن كريم به آوردن سورهاى به مانند آن تحدى كرده است، وجه اعجاز در تمامى سورهها وجود دارد، در حالى كه بعضى از وجوه مذكور در مبحث اعجاز در تمامى سورهها موجود نيست. مثلاً اِخبار از غيب يا آياتى كه معجزات علمى شمرده مىشود، در همه سورههاى قرآنى نيست. بعلاوه وجه اعجاز بايستى مورد اذعان و اعتراف اصحاب و معاصران پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله باشد، در حالى كه بسيارى از معارف عاليه و اخبار علمى و غيبى قرآنى در قرون بعد به اثبات رسيده است و براى مردم آن عصر، اعجاز تلقى نمىشده است.
جمهور دانشمندان علوم قرآنى و مفسّران قرآن كريم - اعّم از عامّه و خاصّه - بر وجه بلاغت و فصاحت اعجاز تأكيد كردهاند. علامه مجلسى قدس سرّه پس از بحث مستوفا درباره آيات و احاديث اعجاز مىنويسد :
«اما در باب وجه اعجاز، جمهور از عامه و خاصه، از جمله شيخ مفيد۲ قدّس سرّه بر اين اعتقادند كه اعجاز قرآن به واسطه آن است كه در طبقه علياى فصاحت و بالاترين درجه بلاغت قرار دارد و فصحاء عرب با سلايق مختلف خود و علماى بلاغت با مهارتى كه در فن بيان اساليب كلام دارا هستند، آن را مىشناسند، فصاحت و بلاغتى كه در قرآن كريم در زمينههاى مختلف بكار رفته است، همچون اخبار از مغيبات و علوم الهى و مبدأ و معاد و مكارم اخلاق و حكمت علمى و عملى و مصالح دينى و دنيوى» ۳
ابن سنان خفاجى (م ۴۶۶ ق) اديب و شاعر شيعى در مقدمه كتاب سرّ الفصاحة مىنويسد : «براى هركس كه بخواهد به بحث در اعجاز قرآن بپردازد، راهى جز آن نيست كه با اسرار فصاحت و بلاغت آشنا شود» ۴.
قطب الدين راوندى (م ۵۷۳ ق) دانشمند بزرگ شيعى در كتاب الخرائج و الجرائح در باب وجوه اعجاز قرآن، به تفصيل سخن مىگويد، و پس از ذكر هفت وجه معروف آنها مىنويسد : «اشبه اين اقوال به حق و اقرب آنها به حجت، قول كسى است كه وجه اعجاز را فصاحت خارقالعاده آن مىداند، زيرا فصاحتى كه افزون بر قدر فصاحت فصيحان باشد، اعجاز خواهد بود.» ۵
حكيم و متكلم نامدار شيعى خواجه نصيرالدين طوسى (م ۶۷۲ ق) در كتاب گرانقدر تجريد الاعتقاد مىگويد : در باب اعجاز قرآن، برخى گفتهاند به واسطه فصاحت آن است، برخى مىگويند به واسطه اسلوب و فصاحت آن هر دو است و برخى هم به صرفه معتقدند. و هر سه اين اقوال محتمل است.
علامه حلى (م ۷۶۲ ق) فقيه نامدار شيعى در شرح عبارت خواجه، ضمن محتمل شمردن اقسام ثلاثه مىگويد: «اهل حق وجه اعجاز قرآن را عبارت از فصاحت و اسلوب آن مىدانند.» ۶دانشمندان عامه نيز از ديرباز بر وجه بلاغى اعجاز قرآن كريم تأكيد كردهاند. ابوهلال عسكرى (قرن چهارم) در مقدمه كتاب الصناعتين مىنويسد: «پس از معرفت خداوند - جل ثنائه - سزاوارترين علوم به تعلّم و شايستهترين آنها به حفظ، علم فصاحت و بلاغت است كه اعجاز كتاب خدا بدان وسيله شناخته مىشود» ۷.
ابوالحسن على بن عيسى رمانى (م ۳۸۶) در كتاب النكت لاعجاز القرآن، هفت وجه از وجوه اعجاز قرآن را نام مىبرد و درباره آنها به شرح و توضيح مىپردازد. اين وجوه عبارتند از : ترك معارضه، تحدّى با عموم، صرفه، بلاغت، اخبار غيبى، نقض عادت و قياس آن با ساير معجزات. امّا گفتنى است كه در اين كتاب، تنها وجه بلاغت، از تفصيل نسبى برخوردار است و ساير وجوه به اجمال تمام بازگو شده است. در حقيقت در اين رساله، رمانى بىآنكه ساير وجوه اعجاز را انكار كند، به شرح و بسط بلاغت قرآنى مىپردازد، و شواهد متعدد آيات قرآنى را در اثبات مدعاى خود، يكى پس از ديگرى در معرض انظار قرار مىدهد. ۸
ابو سليمان خطابى (م ۳۸۸ ق) مىگويد : «قرآن كريم بدان سبب معجزه است كه فصيحترين
الفاظ را با بهترين تأليف و نظم در بيان اصحّ معانى آورده است .» ۹
قاضى باقلانى (م ۴۰۳ ق) در كتاب معروف خود اعجاز القرآن، بلاغت و فصاحت را وجه اعجاز قرآن كريم دانسته و مىنويسد : «كسى كه به وجوه خطاب معرفت داشته باشد و طرق بلاغت و فنون فصاحت را بداند، اعجاز قرآن را خواهد شناخت.» ۱۰
جرجانى (م ۴۷۱ ق) در دو كتاب خود، «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغه»، درباره بلاغت قرآن كريم بحث كرده و از آن به نظم تعبير نموده است. وى مىنويسد: «اعراب از آوردن همانندى براى قرآن در نظم ناتوان ماندند. و تحدّى قرآن با آنان، بر سر اين بود كه اگر مىتوانند در هر مضمونى كه مىخواهند گفتارى بياورند كه از نظمى به سان نظم قرآن يا نزديك به آن برخوردار باشد.» ۱۱.
زمخشرى (م ۵۳۸ ق) لغوى و مفسر معروف مىنويسد : «براى درك معجزه رسول خدا و معرفت لطايف حجت و آيت نبوت او، چارهاى جز دانستن علم معانى و بيان نيست.» ۱۲
فخر رازى (م ۶۰۶ ق) در كتاب «نهاية الايجاز فى دراية الاعجاز» مىنويسد : «وجه معقول اعجاز قرآن كريم، فصاحت آن است» ۱۳.
۱.دانشيار، عضو هيأت علمى دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران.
۲.محمد بن محمد، نعمان (م ۴۱۳ ق) معروف به شيخ مفيد و ابن المعلم، از بزرگترين دانشمندان شيعى است كه او را رئيس المتكلمين نيز ناميدهاند. در بسيارى از مسائل كلامى تأليف و تصنيف دارد و رسالههاى چندى در موضوع اعجاز قرآن كريم به نگارش درآورده است. از جمله : الكلام فى وجوه اعجاز القرآن. همچنين : جوابات ابى الحسن سبط المعافا بن زكريا فى اعجاز القرآن. ر ك : نجاشى، الرجال، ص ۲۸۴ ؛ تنكابنى، قصص العلماء، ص ۴۰۴.
۳.مجلسى،بحارالانوار،ج۱۷،ص۲۲۴
۴.سرالفصاحة، ص ۴
۵.بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۱۲۸
۶.تجريد الاعتقاد، ص ۲۸۱
۷.كتاب الصناعتين، مقدمه
۸.اين كتاب اخيراً با ترجمه و تعليقات نگارنده توسط انتشارات نبأ منتشر شده است.
۹.ثلاث رسائل، ص ۲۷
۱۰.اعجاز القرآن، ص ۵۱
۱۱.ثلاث رسائل، ص ۱۴۱
۱۲.الكشاف، ج ۱، ص ۳
۱۳.نهاية الايجاز، ص ۸۲
