2 . پيشينه بحث

در قرآن كريم، از برخى از بنى‏اسرائيل سخن رفته كه اقدام به تغيير و تحريف كتاب آسمانى خود مى‏كردند: «قد كان فريق منهم يسمعون كلام اللّه ثمّ يحرّفونه من بعد ما عقلوه؛^۱گروهى از آنان سخنان خدا را مى‏شنيدند، سپس آن را بعد از فهميدنش تحريف مى‏كردند.»
همچنين از كسانى كه «الحاد در آيات خدا» مى‏كنند نكوهش شده است. «إنّ الذين يلحدون فى آياتنا لا يخفون علينا؛^۲؛ كسانى كه در [فهم و ارائه ]آيات ما كجروى مى‏كنند، بر ما پوشيده نيستند.» امين الاسلام طبرسى، تصريح كرده كه مراد از الحاد در اين آيه، تأويل و برگرداندن آيات قرآن از مسير صحّت و درستى است.^۳ در آيه‏اى، از مسلمانانى سخن رفته كه قصد «تبديل كلام الهى» را دارند.^۴
از آيات مهم قرآن كريم كه به بحث ما ارتباط دارد، آيه هفتم سوره آل عمران است.
در اين آيه ضمن تقسيم كردن آيات قرآن به محكمات و متشابهات، تأكيد شده كه بيماردلان در طلب فتنه و تأويل (ناروا)، آيات متشابه قرآن را دنبال مى‏كنند.
در احاديث معصومان نيز ردّپاى تفسير انحرافى به روشنى مى‏توان يافت. در سخنان معصومان عليهم السلام از مفاهيمى مانند تفسير به رأى، تأويل ناروا و تحريف معنوى آيات سخن رفته و با آسيب‏شناسى تفسير قرآن ، از امور ياد شده به شدّت پرهيز داده شده است.
رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله خطاب به اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: «يا على! همانا هدايت، تبعيّت از دستور خدا است نه پيروى از هوا و رأى. و گويا تو با قومى مواجه خواهى شد كه قرآن را تأويلبرده و شبهات را برگرفته‏اند.»^۵
و از آن حضرت است : «انّ منكم من يقاتل بعدى على التأويل كما قاتلتُ على التّنزيل؛^۶.از شما كسى هست كه پس از من براى تأويل قرآن نبرد مى‏كند، همچنانكه من بر تنزيل جنگيدم.»
از دو حديث ياد شده، چنين برمى‏آيد كه نبرد امير مؤمنان عليه السلام با گروههاى سه گانه ناكثين، قاسطين و مارقين در راه تأويل صحيح قرآن بوده است. حضرت امير عليه السلام در نامه خود به معاويه نوشت: «فعدوت على طلب الدنيا بتأويل القرآن»؛تو با تأويل قرآن در پى دنيا تاختى.»^۷
امام صادق عليه السلام ماجراى خود را با مردى مقدس مآب نقل مى‏كند كه دزدى مى‏كرد و مال دزديده را صدقه مى‏داد و با تأويل كريمه «من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها و من جاء بالسيئة فلا يجزى إلا مثلها»^۸ گمان مى‏كرد كه از چهل حسنه برخوردار شده و با كسر چهار سيئه دزدى، سى و شش حسنه براى او باقى خواهد ماند. امام عليه السلام پس از آن فرمود: «بمثل هذا التأويل القبيح المستنكرة يَضِلّون و يُضلّون؛ با چنين تأويل زشت و ناپسندى گمراه مى‏شوند و ديگران را گمراه مى‏كنند.» سپس حضرت در بيان كلام خويش فرمود: «طوبى للذين هم كما قال رسول اللّه صلى اللَّه عليه و آله يحمل هذا العلم من كلّ خلف عدوله، و ينفون عنه تحريف الغالين و انتحال المبطلين و تأويل الجاهلين.»^۹.
در روايتى نيز آمده است كه شخصى طى نامه‏اى به امام عليه السلام نوشت: سخنانى [ اغراق‏آميز ]درباره شما و فضايل گفته مى‏شود و افرادى با تأويل آيات «انّ الصلاة تنهى عن الفحشاء و المنكر»^۱۰ و «آقيموا الصلاة»^۱۱ مى‏گويند: مراد از نماز، مردى است، نه ركوع و سجود. مراد از زكات نيز همان مرداست، نه چند درهم پول و پرداخت آن. اينها به همين شيوه، ساير واجبات و مستحبات و در مقابلش، گناهان را تأويل مى‏كنند. حضرت در پاسخ فرمود: «اين دين ما نيست. از آنان كناره‏گيرى كن.»^۱۲۱۳از نويسندگان معاصر علوم قرآنى اهل تسنن، دكتر حسين ذهبى فصلى از كتاب خود را به «تفسير الحادى» اختصاص داده و ضمن بررسى زمينه‏ها و انگيزه‏هاى تفسير الحادى، نمونه هايى از اين گونه تفسير را به دست داده است.^۱۴
پس از وى فهد رومى در «اتجاهات التفسير فى القرن الرابع عشر»، فصلى را به گرايش‏هاى انحرافى در تفسير و معرفى نمونه‏هاى تفسير الحادى اختصاص داده است.^۱۵.در ميان نويسندگان شيعى علوم قرآنى نيز، آقاى كمالى دزفولى بحثى را در اين زمينه مطرح كرده است.^۱۶
همچنين نويسنده «تفسير و مفسران» دو بحث «شيوه سياسى انحرافى» و «شيوه عقلى افراطى» را مطرح كرده، و در موضوع اخير نمونه‏هايى از تفاسير انحرافى سيد احمد خان هندى در كتاب «تفسير القرآن و هوالهدى و الفرقان» وى ياد كرده است.^۱۷