است كه عملى سزامند ثواب و عقاب است كه انسان در انجام دادن آن اختيار داشته و بدان مكلّف باشد:
ثواب و عقابْ عايد باشد بر اختيار فعل و ترك از او: (إنّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إمّا شاكِرًا وَ إمّا كَفُورًا)،۱(هُوَ الَّذى خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ)۲ و مانند اين آيات بسيار كه همه دلالت است بر آن كه مكلّف، فاعل و مخيّر و مختار است در فعل، اگر خواهد ايمان آورد و طاعت كند و گر خواهد كفر آورد و معصيت كند تا تكليف بر اصل باشد و بعثت رسل و انزال كتب حق باشد.۳
البته جبرگرايان و برخى از اشاعره چنين الزامى بر خداوند را قائل نيستند. از جمله آنها صاحب بعض فضائح الروافض است كه منكر جزاى بر اعمال بوده و اعتقادى به آن ندارد. عبد الجليل رازى در اشارت بر ديدگاه جبرگرايان در اين مسئله مىنويسد:
سردارانى كه در فتح اسلام، كارهاى بزرگى انجام دادند و كلمه اسلام در اثر تلاشهاى آنان عالى شد و كلمه كفر نگون شد، خدايشان مكافات خير كناد به قيامت به هر چه كردند: (إِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِين)؛۴ امّا چون بُلحسن اشعر بعد از آن بيامده است و گفته كه مالك الملك اگر خواهد ايشان را به دوزخ فرستد و به بدل ايشان كفّار و گبركان را به بهشت برد تا هيچ فرقى نباشد از ميان مؤمن مجاهد مطيع و از ميان كافرِ معاند معاصى، به كورى رافضيان قم و سارى.۵
ب. راز غيبت امام مهدى عليه السلام
ارادت و اعتقاد راسخ رازى به امام مهدى عليه السلام از ديباچه نقض در يادكرد از آن امام همام، با القابى چون: «امامِ روزگار» و «خاتم الأبرار» پيداست و با جمله «وجود عالم را حوالت به بقاى اوست و عقل و شرع، منتظرِ حضور و ظهور و لقاى او»، ۶اعتقاد راسخ
