مواجهه متكلّمان امامى با فلسفه در سده ششم هجرى‏ - صفحه 290

تحصيلا)] وإن الشرعيات ألطاف فى التكليف العقلى. فهم يوافقون المسلمين فى الظاهر، وإلّا فكل ما يذهبون إليه هدم للاسلام وإطفاء لنور شرعه (وَيَأْبَى اللَّهُ إِلآَّ أَن يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَفِرُونَ)۱ ». ۲
سديد الدين حمصى، متكلّم بنام سده ششم، در بحث نقد آموزه تثليث مسيحيان، در دو موضع از كتاب خود فلاسفه را خاستگاه باورهاى مسيحيانْ شمرده است.۳
نويسنده تبصرة العوام فى معرفة مقالات الأنام،۴ در باب نخست كتاب خود با عنوان

1.سوره توبه، آيه ۳۲.

2.الخرائج والجرائح، ج ۳، ص ۱۰۶۱. براى نقل آن در منابع متأخّر، ر.ك: حديقة الشيعة، ج‏۲، ص ۷۵۴؛ بحار الأنوار، ج ۸۹، ص ۱۷۴.

3.المنقذ من التقليد، ج‏۱، ص ۱۴۵ - ۱۴۶. يكى از تعابير وى اين است: «الفلاسفة الذين هم الاُصول فى مذاهب هؤلاء النصارى». در باره اثرپذيرى‏هاى متقابل مسيحيت و فلسفه يونان، ر.ك: تاريخ فلسفه، اميل بريه، ص ۲۹۱ (فصل هشتم: فرهنگ يونانى و دين مسيحى در قرون اوّليه ميلادى). در اين فصل، تصريحات خوبى در اين باره آمده است: «بدين ترتيب، آراى افلاطون در مسير تاريخ صورت عقايد مسيحيان را پذيرفت و اين امر، يعنى امتزاج تعاليم افلاطونى و مسيحى در كتاب تشجيع يونانيان، صورت قطعيت به خود گرفت» (ص ۳۰۷) و «حقيقت اين است كه دين مسيح به تمامى در مجراى تعليمات فلسفى يونانى وارد شد و على الخصوص، تحت تأثير آئين رواقى كه تنها حوزه‏اى بود كه سازمان منظّم خود را تا قرن دوم ميلادى محفوظ داشت، قرار گرفت» (ص ۳۱۷). اتين ژيلسون در باره خاستگاه‏هاى مسيحيت، تشبيه زيبايى دارد: «در واقع، شريعت يهودى و فلسفه يونانى، دو رودخانه‏اى بودند كه در محلّ تلاقىِ آنها مسيحيت همچون سرچشمه تازه‏اى فوران كرد و با قدرت بسيار، علاوه بر آب‏هاى خود، آب‏هاى دو شاخه فرعىِ خود را نيز با خود مى‏برد». (تاريخ فلسفه مسيحى در قرون وسطا، ص ۴۹. نيز ر.ك: تاريخ فلسفه، كاپلستون، ج ۱، ص ۵۵۴ - ۵۵۵). براى به كارگيرىِ فلسفه در دفاع از آموزه‏هاى مسيحيت، از جمله تجسّد در عصر جديد، ر.ك: عقل و اعتقاد دينى، ص ۴۶۲ (بحث «فلسفه و آموزه‏هاى الهيات: آيا فلسفه مى‏تواند اعتقادات دينى را وضوح بخشد؟»).

4.اين كتاب، اثرى در معرفى ملل و مذاهب به زبان فارسى است كه بنا بر مشهور، به سيّد مرتضى داعى عالم امامى سده ششم هجرى و از مشايخ شيخ منتجب الدين بن بابويه منسوب است (براى ديدگاه‏هاى موجود در باره مؤلّف كتاب، ر.ك: تبصرة العوام فى معرفة مقالات الأنام، ص ۷ - ۱۱، مقدّمه: عبّاس اقبال آشتيانى؛ دانش‏نامه جهان اسلام، ذيل مدخل «تبصرة العوام»). صرف‏نظر از درستى يا نادرستىِ انتساب كتاب به سيّد مرتضى، كتاب متعلّق به عالمى امامى‏است كه زمان نگارش آن بر پايه برخى داده‏هاى كتاب، اواخر سده ششم گمانه زنى شده است (براى زمان نگارش اثر، ر.ك: تبصرة العوام فى معرفة مقالات الأنام، ص ۵ - ۷، مقدّمه: عبّاس اقبال آشتيانى).

صفحه از 340