ردّيه‏نگارى در سده ششم‏

1.بنابر ضبط أمل الآمل (ج ۲، ص ۱۸۳) كه درست‏تر مى‏نمايد.

2.معالم العلماء، ص ۱۰۵. گفتنى است كه در تكملة الغرر (الأمالى، مرتضى، ج ۲، ص‏۳۸۴ - ۳۹۱) و مجموعه رسائل (الرسائل، مرتضى، ج ۲، ص ۳۰۱ - ۳۱۲) رساله مختصرى با عنوان «مسألة فى الردّ على المنجّمين» انتشار يافته كه معلوم نيست همين اثر مورد بحث باشد. نيز در برخى منابع (الغدير، ج‏۴، ص ۵۶؛ «تاريخ كلام الاماميه (۲)»، فصل‏نامه تراثنا، ش ۳۲، ص ۱۰۰) از اثرى با عنوان جواب الملاحدة فى قِدَم العالم سخن رفته كه دانسته نيست كه همان اثر ياد شده در معالم است يا عنوانى ديگر.

3.الرسائل، مرتضى، ج ۳، ص ۳۳۱ - ۳۳۴.

4.الفهرست، ابن بابويه، ص ۶۸، ش ۱۸۶؛ أمل الآمل، ج ۲ (تذكرة المتبحّرين)، ص ۱۲۶، ش ۱۳۵۶.

5.در باره قطب الدين راوندى و كتاب او يادآورى مطلبى سودمند است. آقاى دكتر دينانى در بحثى كه با عنوان «كتاب‏هايى كه تحت عنوان تهافت الفلاسفه نوشته شده است» در كتاب ماجراى فكرى - فلسفى در جهان اسلام گشوده، بحث خود را با ابن حزم (م ۴۵۶ق) آغاز كرده و با غزالى (م ۵۰۵ق) ادامه داده و در مجموع در اين بخش، پنج اثر معرفى‏كرده است (ر.ك: ماجراى فكرى - فلسفى در جهان اسلام، ج ۱، ص ۲۱۱ - ۲۱۳). وى در اين بحث ناقص خود، از پيشينه ردّيه‏نگارى بر فلسفه در حوزه اماميه از جمله اثر فضل بن شاذان نيشابورى (م‏۲۶۰ ق) و ابو الحسن على فُسانجُس (از عالمان سده پنجم) و ابن زهره حلبى (م ۵۸۵ ق) مؤلّف غنية النزوع و اثر شيخ مفيد و كتاب‏هاى متعدّد سيّد مرتضى در ردّ بر يحيى بن عدى (مهم‏ترين شاگرد فارابى) ياد نكرده است (طبعاً در گزارش نقدهاى ديگر فرق كلامى نيز اين كاستى‏ها محتمل است، چنان كه از كتاب مهم ابن ملاحمى نيز يادى نشده است). وى در باره كتاب تهافت راوندى نوشته است: «البته در باب امام قطب الدين ابوالحسن راوندى - كه از مخالفان حكمت و نويسندگان ضد فلسفه است - ، اطلاع چندانى در دست نداريم. كتاب تهافت الفلاسفه او نيز هنوز به دست نيامده است؛ ولى او در ۵۷۳ ق وفات يافته و به احتمال بسيار، نسيم مدارس نظاميه به مشام جان او نيز رسيده است». (همان، ص ۲۱۳). اظهار ناآگاهى در باب راوندى به كلّى نارواست؛ زيرا راوندى، فقيه و متكلّم بزرگ امامى و صاحب آثار متعدّد منتشر شده‏اى چون: فقه القرآن، الخرائج و الجرائح و منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة است (در باره وى، ر.ك: معجم طبقات المتكلّمين، ج ۲، ص ۳۰۰ - ۳۰۱ و منابعى كه معرفى كرده است). از سوى ديگر، با توجّه به پيشينه نيرومند نقد فلسفه در حوزه اماميه و فضاى عمومى ضدّ فلسفىِ حاكم بر كلام امامى و معتزلى و اشعرى در سده ششم هجرى، دانسته نيست كه دكتر دينانى، اثرپذيرى قطب الدين راوندى از كلام اشعرى را از كجا استنباط كرده است؟! شايد برپايه پيش‏فرضى بوده كه در نخستين بحث كتاب خود مطرح كرده است. وى در اين بحث، منتقدان فلسفه را به سه گروه مؤمنان و معتقدان به اديان، بسيارى از عرفا و اهل سلوك و تحصلى مذهبان (تجربه‏گرايان) تقسيم كرده و در معرّفى گروه نخست مى‏گويد: «آنها كه جمود بر ظواهر دينى را حتّى در مورد اصول اعتقادات وجهه همّت خويش ساخته و هرگونه تعمّق و تدبّر و يا انديشه در معانى دينى را به شدّت محكوم و مردود مى‏دانند» (همان، ج ۱، ص ۸). بر اين پايه، از آن جا كه قطب الدين راوندى، نه عارف بوده و نه عالم تجربى، پس در گروه نخست جاى مى‏گيرد... .